Na procura de Xesús Nieto Pena (e IX)
Xesús González Gómez.
Segundo Susana Gandolfi, no citado «Jesús Nieto Pena, un intelectual galicien en exil», en 1951, «décide de quitter l’Amérique Latine. Et de retourner en Europe.» é así xa que nese ano se encontra con Manuel Rodrígues Lapa en Lisboa. Velaí o que o estudoso portugués lle escribe a Francisco Fernández del Riego:
«Anadia, 6 de Agosto de 1951.
Está actualmente em Lisboa, no Lis Hotel, o profesor galego Xesús Nieto Pena. Como vai à Galiza, antes de partir para a Argentina, disse-lhe que passasse por aqui, teríamos muito que falar. Veio a Portugal encargado de fazer a edição dos velhos cancioneiros galego-portugueses pelo Patronato da Cultura Galega, protegido pelo milionário Manuel Puente. Fiz-lhe sentir, discretamente, a responsabilidade de um trabalho de tamanha envergadura, que requer conhecimento especializado do assunto e longos anos de preparação. É que receio que tal edição, feita assim de afogadilho e por quem não tem talvez absoluta competência para isso, possa comprometer a cultura galega, em vez de a honrar e enaltecer. O nosso grande defeito continua a ser o amadorismo e a tendência para a fácil improvisação. Até nisso somos bem irmãos. Conhece Nieto Pena? Já escreveu alguma coisa sobre problemas da literatura medieval? Fala-me con simpatía do grande amigo morto [Castelao] e gostou muito do número que a Seara [Nova] lhe dedicou.»[1]
E quince días máis tarde:
«Anadia, 21 de Agosto de 1951
[…] Fiquei um pouco inquieto com as cartas que escreveu a Prada e a Puente: é que receio que se possa pensar que pretendo de algum modo prejudicar Nieto Pena na tarefa de que foi incumbido. Esteve aquí comigo e achei-o uma pessoa culta e simpática. Recitou-me uma poesia galega sua à memória dun grande galeguista [Castelao[2]], que me pareceu muito boa. Enfim, não quero que ele nem por sombras suponha que lhe quero tirar o lugar.»[3]
Pouco despois desta estadía en Lisboa, o mes seguinte, dende Suiza, envía a seguinte carta á poeta chilena Gabriela Mistral, que daquela residía en Rapallo (Italia):
Locarno-Orselina, 17-9-51
Muy recordada Gabriela: Los largos años transcurridos desde aquel período – para mí inolvidable –en que fui, casi a diario huésped de su casa de Menéndez y Pelayo en el Madrid de mis primeros sueños, tal vez ha borrado de su memoria la imagen del amigo que hoy le escribe. Pero la suya permanece duramente inalterable en mi corazón.
He tenido siempre en esta vida de peregrino que es mi vida, la esperanza de volverla a encontrar y recibir de nuevo su palabra, estímulo de mi tarea humana y literaria.
Hace tres meses que, procedente de la Argentina, me hallo en Europa. Después de diez largos años de ausencia visité el sur de España y mi Galicia (durante tres semanas [palabra que non logro descifrar]). Pasé un mes en Portugal con mi segunda esposa cumpliendo el encargo del Patronato de Cultura Gallega de Buenos Aires de estudiar y micro-filmar los viejos códices que contienen nuestra riquísima Poesía medieval y preparar una Edición crítica de esos Monumentos literarios. Por el mismo motivo viajaremos a Roma dentro de pocos días donde haré un trabajo similar con el Cancionero de la Vaticana que con los Códices de Sintra forma nuestro tesoro lírico del pasado.
Espero en Roma –¿es mucho atrevimiento?– unas palabras suyas para ir a Rapallo a saludarla, esa sería la verdadera Roma de mi peregrinación literaria.
Nosotros vivimos en Buenos Aires desde hace dos años. Mi mujer –que es una gran concertista de piano– ha tenido mucho éxito artístico y yo no puedo quejarme pues fui contratado por el Ministerio de Educación de La Plata y [palabra que non logro descifrar] casi todas las Universidades. ella dió 44 conciertos y yo más de un centenar de conferencias. Estaremos en Europa hasta el mes de marzo.
En este bellísimo rincón de la Suiza italiana estoy terminando una nueva obra de teatro y aquí volveremos a finales de octubre.
¿Cómo está su salud? Esperamos que el clima de Italia le sentará bien. ¡Dios la bendiga!
Su siempre devoto y fiel amigo
Xesús Nieto Pena
dirección en Roma: Kosceveroff
Via Velletri, 24
Roma
dirección en Suiza: Villa Carmen
Orselina-Locarno
En realidade, como se ve por esta carta, Xesús Nieto Pena non tiña intencións de quedar en Europa. Non obstante, aquí debeu de quedar, xa que, segundo a tan citada Sonia Gandolfi, nese 1951 instálase primeiramente en París, «où il acceptera une poste de professeur d’espagnol, puis se déplacera dans le Sud de la France à partir de 1960»; a Carcassonne, segundo todas as noticias. Nesta cidade occitana, capital do Aude, din que era profesor de lingua e literatura española nun liceo desta vila: pode ser, aínda que non dei con ningún dato que mo confirmase. (Ademais, non sabemos que lles dixo a Manuel Puente e Rodolfo Prada Fernández del Riego, pero da microfilmación dos cancioneiros medievais e súa edición por parte de Nieto Pena, nunca máis se soubo).
En 1952, no número 132 do xornal galeguista de Buenos Aires, Opinión Gallega, correspondente ao 3 de marzo, Nieto Pena publica un artigo titulado «Galiza, Portugal e Rodrigues Lapa» que data en Ancona o mes de xaneiro dese 1952, polo que, talvez, se instalou en París un pouco despois.
En 1954, sempre seguimos a Sonia Gandolfi, a Radio de París propoñeralle participar nas súas emisións sobre España. Primeiramente, Nieto Pena participara en emisións sobre Galicia, e en 1958 creará o programa Aló Galicia. Antes de 1959, algunha nova sobre el aparece nalgún xornal de Galicia, como esta, aparecida en El Pueblo Gallego do 23 de xullo de 1953:
Nesa notiña afírmase que Nieto Pena é profesor no Grand Lycée Janson[-de-Sailly], de París. Ou é un erro ou alguén informou mal, xa que nunca Nieto Pena deu aulas nese Grand Lycée, onde estudou, e estuda, a elite francesa dende a súa creación até a actualidade. Por outra parte, a obra de teatro que se representará, La Meiga de Dolmiños, debe ser a obra que estaba a escribir cando lle envía a carta reproducida pouco máis atrás a Gabriela Mistral.
As noticias sobre Nieto Pena que aparecen na prensa galega na década de 1960 refírense (á parte das notas cando a súa morte, o 11 de abril de 1964) maiormente ao programa de Radio París, Aló Galicia, e ao concurso que en 1964 creara Nieto Pena e do que non puido ver os seus «froitos». Os primeiros gañadores de tal concurso foron Manuel María e Xosé María Pérez Parallé.
Antes de acabarmos, unhas pequenas informacións. Na Biblioteca Nacionl de España, de Nieto Pena aparecen catalogados os libros que se mencionaron ao longo das diversas entregas, ademais dunha carta dirixida polo el ao escritor español Pedro Pérez Clotet e un libro sen edición: España en Abisinia. Pola súa banda, Sonia Gandolfi, engade dous títulos máis: La España del siglo XVI, que non atopei por parte ningunha, e un libro de poesías La voz enamorada, libro sobre o que só achei unha noticia, unha pequena recensión aparecida no xornal de San Sebastián La Voz de España, o 8 de outubro de 1941. Quizais o libro non foi distribuído porque, penso, é nese mes de outubro de 1941 cando Nieto Pena abandona (mellor sería escribir foxe de) España un pouco ás agachadas, xa que deixa muller e fillos e con eles, polo que levamos escrito, nunca máis viviu. E non sei se tivo algún encontro con eles.
Cando morreu, o programa Aló Galicia homenaxeouno (programa que se pode escoitar na web da Universidade de Alacante). Nese programa escoitáronse as derradeiras palabras que Nieto Pena gravou para a emisión. Velaí o que dixo:
As outras Galicias
Sabedes que hai fóra de Galicia perto dun millón de galegos e descendentes de galegos? É a Galicia da emigración e do exilio.
Hai tamén dende México hastra Punta Arenas outra Galicia tráxica e soturna. Trescentos mil galegos que dormen o derradeiro sono baixo terra estranxeira. É a Galicia dos mortos. pensade neles. Nos que se van, nos que se foron, nos que non poideron voltar. Si, pensade neles. Ningún dos que partiron deixou de amar a terra, ningún coidou que emprendía un viaxe sin retorno.
HOMENAXE A CASTELAO
I
Pois perdimo-lo Pai, orfos ficamos
e unha anguria de norte nos rodea
anque, se o pai morreu, ficou a Idea,
con ela viva ao Pai resucitamos…
Xunto da nosa Nai o agardamos
sol que na sombra tráxica alumea…
Chegará como un rei, de terra allea,
ao son das gaitas e dos doces salmos.
“Os tempos son chegados”, dirá a Terra,
a volta do heroi chamará á guerra
se mudarán as flores en espadas…
E no ar do mundo celta xeneroso
as grorias do galego valeroso
–froles de libertá– serán cantadas.
II
A doce Nai na illa da saudade
chora pol-o seu fillo mais amado,
morto de amor, á dór encadeado,
puro Mártir da Terra e da Verdade.
Ela non soupo sua última vontade
non recibiu o adeus do desterrado,
non lle pechou os ollos de afogado
e lle cruzou as mans sua craridade[4].
Chora Galicia, chora pol-o ausente
chora Nai por teu fillo amargamente
mentras Deus lle prepara un cadaleito
de estrelas para o viaxe de retorno
e infúndelle teu sono, doce e morno,
¡que xa camiño corre do teu peito!
III
Chorando os ventos da Galiza infinda,
chorando os albres e chorando os montes,
chorando as augas-ríos, mares, fontes
eispresan sua dór, ceibes ainda.
¡Ceibes amados! Endexamáis se rinda
a bandeira de azures hourizontes,
qu’il chegará por invisibels pontes
ao doce lar que seu amor lle brinda!
Il vivirá, Pastor de liberdades,
baixo o palio das vellas carballeiras
predicando seu credo con ledicia…
Mortos e vivos de todal-as edades
o seguirán ás illas derradeiras
abenzoando o nome de Galicia.
Xaneiro 1950[5]
[1] Manuel Rodrígues Lapa, Cartas a Francisco Fernández del Riego sobre a cultura Galega, Vigo, Editorial Galaxia, 2001, p. 40-41.
[2] Debe tratarse do poema «Homaxe a Castelao», publicado no número 747, xullo de 1950, de A Nosa Terra, dedicado ao rianxeiro, que se reproduce ao final.
[3] Manuel Rodrígues Lapa, Cartas a Francisco Fernández del Riego sobre a cultura galega, op. cit., 41-41.
[4] Craridade, tal como aparece no citado número de A Nosa Terra, aínda que eu penso, sabendo da ideoloxía relixiosa de Nieto Pena, que é un erro de imprenta ou de transcrición, e que o substantivo debía de ser «caridade»
[5] A Nosa Terra, n.º 747, xullo do 1950, p. 26.
