Berta Davila cuestiona o papel narrativo da memoria

Manuel Veiga Taboada.

Na derradeira páxina da última novela de Berta Davila, un personaxe pregunta: “–Iso é algo que recorda ou algo que inventou?”. A idea pecha o libro non por casualidade, pois unha das correntes que vertebra a novela é precisamente a posta en dúbida do papel da memoria como fonte narrativa e, en contrapartida, o realce da imaxinación como motor da trama.

Hai un parágrafo, na páxina 95, que explica esta posición, sempre desde a perspectiva poética que Davila sabe manexar moi ben: “O desexo pola neve resulta encantador. O desexo pola neve é puro desexo, ilusión pura. Quen nunca antes viu a neve non pensa na sucidade, nos accidentes, na morte dos pequenos seres vivos que non a poden predicir, na perda das colleitas. Quen non pode lembrar a neve ten o presentimento de que será fermosa e encapríchase. Quen lembra ben a neve non a desexa, soamente a espera. O desexo auténtico ten que ver coa imaxinación, coa memoria nunca. E a memoria, a diferenza do soño, devora a vida e enferma”.

É un parágrafo certeiro, en primeiro lugar pola metáfora que emprega, pero tamén polo que nos di. O desexo, que na fin de contas é o que move os humanos, non se ve impulsado pola memoria, senón pola imaxinación, polo soño. Isto serviría tamén se o aplicásemos ao sexo. Na nosa fantasía nunca aparecen os compoñentes prosaicos da relación. Só nos axita o idealizado. E esta mesma idea dá conta da cerna da literatura. A verdadeira literatura, ou cando menos a parte máis distintiva da literatura, nace da imaxinación. Berta Davila quixo precisamente que a súa novela se titulase: A ferida imaxinaria.

A voz narradora que contesta a pregunta que reproducimos ao inicio deste artigo di: “E eu respondín que non importaba [que o contado fose un recordo ou algo inventado] porque, ao cabo, eran peixes igual”. Trátase dos peixes, Cleo e Rob, que percorren a historia do libro. Pero o importante é que esa voz en primeira persoa dinos que tanto ten que os personaxes existisen e os feitos sucedesen así. Para a literatura iso non é o destacábel. Desde o momento que cobran vida no libro comezan a ser unha realidade. É algo que sabía ben García Márquez, quen insistiu neste punto nas súas reflexións sobre as formas de contar.

Ten todo isto algunha importancia, máis alá da análise do feito literario? Penso que si. Nun momento no que a narrativa vive ancorada no xornalismo, nos excesos de documentación e na novela máis ou menos histórica –un síntoma máis da actual onda conservadora–, cumpriría que nos achegásemos un pouco máis, como fai Davila, á súa verdadeira perla oculta, ao soño. Iso que se acubilla no noso inconsciente e que emerxe sempre de forma inesperada, coma eses peixes que se agachan entre as rochas.

Pero deberiamos explicar porque lle damos esta importancia ao inconsciente. A obra de arte en xeral, non só a literaria, precisa da vontade do autor e do seu traballo disciplinado. Pero cando o autor ou autora ten nas súas mans só iso: conciencia e esforzo, o resultado será unha obra previsíbel, unha arte dirixida e polo tanto de límites precisos. Unha novela con mensaxe, un cadro aprehensíbel, un produto que se pode consumir e que se esgota tras a súa contemplación. Algo que poderemos ou non gozar, pero que probabelmente esqueceremos case de inmediato.

A verdadeira obra de arte, a boa novela, non se esgota, non poderá ser contemplada nunca desde todas as súas caras, nunca poderá ser asimilada por completo, sempre fica dela algo oculto, porque o autor para creala deixouse levar polo inconsciente, cando menos en certa medida, de modo que o que expresa é, dito en termos lacanianos, o seu propio “síntoma”. O síntoma é esa imaxe inicial, esa obsesión, esa dor irremediábel, ese algo en todo caso que move a súa pluma nunha dirección determinada, non prevista polo autor mesmo. O libro fala finalmente do que quere falar, como lle sucedeu a Gombrowicz que despois de marchar voluntariamente de Polonia, chegou á Arxentina e púxose a escribir sobre o seu país. Non podo deixar de escribir de Polonia, confesa nos seus, por outra parte excelentes, Diarios.

Aplicando este enfoque ao propio libro, pode que Berta Davila non iniciase esta última novela pensando en dicir nada sobre a imaxinación, pode que a idea se lle aparecese mentres escribía e non puido evitar que emerxese mediado o libro e se repetise despois en varias ocasións.

Este importante papel do imprevisto, faise evidente cando a autora contesta as preguntas dos xornalistas. Ela sábese incómoda, porque non é capaz de explicar ben de que trata o libro. Como lles sucede a todos os bos creadores, vaino sabendo a medida que responde.

Se Ferlinghetti dicía que a poesía explicada se volve prosa, de igual modo se podería afirmar que a prosa explicada vólvese xornalismo.