Vivir da literatura e outras fantasías
César Lorenzo Gil
Ultimamente varias autoras en lingua galega definíronse como profesionais da literatura; é dicir, consideran que poden dedicar a maior parte do seu tempo produtivo á actividade literaria e que dela reciben o groso dos seus ingresos mensuais. Se desenvolvemos tal afirmación deberiamos, daquela, cuantificar —xa que de cifras falamos— que cantidades facturan estas escritoras profesionais.
O salario mínimo interprofesional no Estado español é de 15.876 euros ao ano. Usaremos esta cifra como referencia, aínda que en Galicia non hai escritores asalariados e, polo tanto, os seus ingresos non están suxeitos a un mínimo, como lle sucede a calquera autónomo. Aínda así, esta cantidade serve como solo mínimo de subsistencia para calquera que realice unha actividade profesional remunerada. Polo tanto, para que un autor consiga ingresar un equivalente anual mediante os dereitos de autor que producen os seus libros debería vender —tomando como valor aproximado pola venda de cada exemplar 2 euros, correspondentes ao 10% que, polo xeral, un autor recibe en pago dos seus dereitos sobre unha obra publicada— ao redor de 8.000 exemplares ao ano (todos os anos) só para conseguir esa cifra bruta, da que logo tería que descontar a cuota de autónomos que lle permitiría a ese profesional cotizar para a futura pensión, baixas laborais ou paga por cesamento de actividade.
Tendo en conta que a cifra media de vendas por título en galego apenas chega aos 300 exemplares e que só un de cada cen conseguen vendas superiores aos 1.000 exemplares, cantos autores poden garantir unhas vendas que practicamente multiplican por dez un dos mellores escenarios comerciais para unha obra literaria en galego? Aínda sumando aos dereitos de autor a cantidade percibida en premios, as contas seguen sen casar. En lingua galega, á espera da entrega do Premio Galaxia, que outorga 25.000 euros, os outros dous galardóns mellor dotados (o Torrente Ballester e o Blanco Amor) pagan 15.000 euros, como vimos, menos do que un salario mínimo anual. Como moitos dos premios restrinxen a participación continuada dos escritores, sería altamente improbable que alguén gañase estes premios ano tras ano de modo que puidese considerar a participación en certames literarios como unha fonte estable de ingresos. O terceiro pé de ingresos dun escritor profesional sería a convocatoria de bolsas ou residencias literarias remuneradas, unha figura que o Ministerio de Cultura español recolle e que podemos consideralo algo así como un premio literario, neste caso sen obra, pero igualmente moi restritivo, porque hai poucas convocatorias deste tipo e porque tampouco se poden conseguir ano tras ano.
Poderiamos sumar un cuarto pé: escribir por encarga, non a cambio de dereitos, senón por unha cantidade fixa. É o caso dos escritores que son columnistas na prensa. Se un escritor profesional vive do que escribe, os xéneros xornalísticos poderían considerarse tamén parte do seu universo creativo. Neste caso, hai dous problemas para rendibilizar tal actividade: os prezos da colaboración xornalística levan conxelados desde a década do 2000 e reduciuse moito a posibilidade de cobrar por escribir na prensa como sinatura convidada. No caso galego, a maioría da opinión publicada non ten remuneración ou as cifras que se pagan polos textos raras veces pasa dos 20 euros por peza. Cantos artigos tería que publicar alguén para complementar con este oficio o recibido en concepto de dereitos de autor?
Polo tanto, en conclusión: vivir da literatura en galego é imposible se consideramos “vivir de” o estado socioeconómico que nos permite vivir de maneira autónoma na nosa sociedade: pagar vivenda, alimentos, calefacción e demais bens e servizos esenciais ou suntuarios. Dicir que se vive da literatura en galego é unha fantasía, o primeiro síntoma de que, no entanto, esa persoa ten unha poderosa imaxinación que pode aproveitar para inventar historias.
Quizais si se poida vivir de “ser escritor”. É dicir, aproveitar o status de creador literario para recibir ingresos por actividades paralelas á escrita: asistir a congresos, festivais e xornadas; facer roldas por centros de ensino para presentar ou falar dos libros publicados. Pero estas fontes de ingresos non derivan directamente do oficio de escribir. Por un sinxelo motivo, non se vinculan necesariamente a textos concretos. É o status de “escritor” o que favorece esa presenza, polo que é lóxico pensar que son actividades moi relacionadas, pero sería xogar con trampas meter na mesma saqueta os ingresos por falar dos teus libros e os ingresos por vender os teus textos.
Mais no fondo deste asunto, coido que a pregunta principal é: Para que se necesitan escritores profesionais?
Clarice Lispector, a fabulosa autora brasileira, sempre dicía que un escritor, se necesita vivir do que escribe, acaba por escribir aquilo que lle piden que escriba, non o que quere escribir. E a máxima é certa desde, polo menos, os tempos das novelas por entregas e os folletíns. Cantas obras de Dickens, Balzac ou Dumas merecerían un bo tesoirazo para libralos de infinitos diálogos e descricións emulsionadas? Polo tanto, incluso nos ámbitos masivos desde un punto de vista demográfico ou comercial, o concepto básico da arte ponse en cuestión. Por suposto que se dan felices encontros entre universos particulares e atención popular. Non hai nada de malo e hai moitos casos neses mercados tan grandes porque si que é relativamente doado ter ducias de miles de lectores en linguas como o inglés. E aínda así, no caso dos EUA, que é sen dúbida a primeira potencia demográfica, cultural e económica de Occidente, non hai un gran continxente de escritores profesionais. Incluso o sistema debeu buscar subterfuxios, como a creación de cátedras e outras prazas docentes de escritura creativa para garantir uns ingresos fixos para as súas grandes plumas: Kurt Vonnegut, Vladimir Nabokov ou Toni Morrison seguiron dando clases, malia o seu prestixio planetario.
O problema da “literatura profesionalizada”, especialmente en ámbitos tan cativos coma o galego é o que poderiamos definir como Efecto Llados. Llados é un influencer que arrasa entre os mozos varóns vendendo uns cursos que supostamente te van volver rico e cachas e, polo tanto, nun macho alfa. O tal Llados ofrece un horizonte infalible onde todo o que o queira pode chegar ao éxito. O que separa a aspiración do obxectivo é unicamente a vontade e a fórmula.
En certa literatura galega ocorre o mesmo. Moitos aspirantes a escritores confían en que a súa vontade e, sobre todo, a súa fórmula, fará que eles si consigan o éxito de lectores. Esa fórmula non pasa —como podería ser habitual noutros mercados máis amplos— por determinados xéneros ou temas, senón por un circuíto comercial moi concreto, o único que funciona, mal que ben, no noso tempo: o ensino.
Recentemente, o poeta Jesús Yáñez subliñou un fragmento dun texto de Luísa Villalta, escrito no 2003, que segue léndose como actual nos nosos días: “O certo é que ‘non vende’ porque non se vende nas escolas, que é o único ao que cuantitativamente na nosa precaria industria literaria podemos chamar ‘vender’. E non se vende nas escolas porque… en fin, porque xa non hai propriamente literatura nos plans de estudo nin nos mínimos de supervivencia da tradición cultural permitidos como adorno intelectual da neoburguesía currante do neocapitalismo”.
É dicir, seguindo a autora homenaxeada no Día das Letras deste ano, para conseguir “monetizar” a literatura hai que renunciar á literatura.
Compensa estendermos entre nós ese efecto Llados, con todos os esforzos creativos querendo entrar no circuíto deses plans de estudo? A literatura debera ser pulsión e pacto. Desexo e recompensa. Pero o mecanismo que a pon en marcha e a culmina se cadra podería ser máis xenuíno nun sistema como o galego onde as vendas dun libro dan, no mellor dos casos, para comprar un ordenador. Un sistema literario sen o abafo de Llados berrándonos porque non cumprimos obxectivos podería provocar as ganas de que os escritores escribisen do que lles petase, coa forma que máis lles reinase e sen máis presión ca a vontade de facer boa literatura. Ou se cadra este argumento é outra fantasía, e o único motor da creación é a fame vella: a fame vella dos cartos, a fame vella do recoñecemento, a fame vella por posuír a chave que abre os ollos e o fascinio de quen abre un libro.
