Cunqueiro, os pseudónimos e a melancolía
Xesús González Gómez.
No 2021, en edición non venal, a Universidade de Vigo publicou unha Escolma de poesía anosada por Álvaro Cunqueiro co adaxo do seu cuadraséximo cabodano, a cargo de Xosé-Henrique Costas. Esta «escolma» é a reunión dos poemas que Álvaro Cunqueiro deu nas páxinas de Faro de Vigo como traducións mais que, en realidade, eran, son, poemas do propio «tradutor», que inventou o nome e a nacionalidade da/os poetas. Costas informa: «Os 50 poemas apañados do Faro de Vigo son de 42 poetas diferentes: tres romaneses, un holandés, dous alemáns, un bretón, dous hebreos, un polaco, oito italianos e vinte e catro autores de expresión inglesa (ingleses, irlandeses e norteamericanos). Os poemas foron traducidos (sic) por Cunqueiro empregando os pseudónimos Manuel María Seoane (en 32), Álvaro Labrada (en 14) e Cristóbal Xordán (en 1), mentres que tres apareceron sen asinar, pero levan a marca indeleble da man e do xenio de Cunqueiro». É dicir, que o corpus poético de Cunqueiro en galego debe aumentarse, de momento, en cincuenta poemas –en realidade, moitos máis, como ten recompilado o propio Costas.
O que chama a atención é que o autor de Don Hamlet dera a coñecer eses poemas enganando a quen os lera. Isto pode considerarse unha «broma literaria», pero non estaría eu tan seguro. O que si debe ficar claro é que neste caso, e noutros en que usaba o de Mondoñedo de pseudónimos, non se trata de heteronimia, como as veces ten lido un. A heteronimia é outra cousa: Pessoa, Machado e algún máis. O do galego é, por chamalo así, «pseudonimia», logo volveremos sobre ela.
Máis dun lector ou lectora, ou dun/ha estudoso/a pode coidar que Cunqueiro usou o xornal e esas falsas traducións, e eses poetas inventados, para que quen os lese e coñecese a poesía galega que se facía naquel tempo, pensase que os aires da poesía galega ían por un lado e os da poesía case que mundial, por outro. Porque non hai que enganarse: a poesía de Cunqueiro nos anos 60 e 70 só a lían catro ou cinco persoas. Haberá que lembrar que desde 1950, o noso escritor, fundamentalmente poeta para algúns como González Garcés e Basilio Losada, non publicou ningún libro de versos até 1980, cando apareceu Herba aquí e acolá no primeiro volume da súa Obra completa en galego. En certo xeito, e esquecéndonos das teorías do campo literario, etcétera, Cunqueiro, mediante as traducións que publicaba nas páxinas de letras de Faro de Vigo, e mediante eses poemas «apócrifos», e os que asinaba co seu propio nome en tal folla, estaba a loitar contra a poesía dominante en Galicia nas décadas citadas. Mais está claro que eses poemas que publicou dándoos como traducións, como todos os demais, non naceron para loitar contra ninguén, senón por necesidade propia do poeta. E se os poemas que entregaba éranlle necesarios, por que enganar a quen os lese?
E aquí entra a miña hipótese. No 2014, a Editorial Acantilado publicou un interesante libro, Melancolía. De los que la dicha perdieron y no la hallarán más, do polaco Marek Bieńczyk, en tradución de Maila Lema. Non queremos facer unha recensión deste, para min, interesante libro, soamente transcribir unhas cantas palabras do que nel se di. Palabras do autor ou de autores que el cita. Na páxina 35, capítulo «Pseudotextos, pseudónimos», a falar do libro de Robert Burton, Anatomía da melancolía, o escritor polaco di: «convértese nun xigantesco espectáculo de préstamos, nunha fonte de palabras que deitan dunha fonte seca ou, mellor dito, da pluma dun prestidixitador que con gráciles xestos crea un mundo a partir do nada». No mesmo capítulo, páxina 37, reprodúcense uns parágrafos do filósofo danés Sören Kierkegaard: «A miña melancolía fixo que durante anos non puidese dirixirme a min mesmo coma a un “ti”. Entre a melancolía e este “ti” abríase todo un mundo de fantasía. Exploreino en parte mediante os meus pseudónimos». Como se sabe, o danés usou máis de 15 pseudónimos. E, para acabarmos coas citas, velaí a última, esta de Bieńczyk: «[…] a obra de Borges encarna dunha maneira condensada, ideal se un quere pór exemplos, varias características da estética melancólica: o seu recurso a unha erudición verdadeira, mais tamén a outra aparente, simulada; o seu xogo literario, que consiste en urdir unha mesta rede de referencias, verdadeiras e falsas, auténticas e quasi auténticas; a súa afección á cita e á criptocita, que é un modo indirecto ou circular, e paradoxalmente talvez o máis íntimo, de expresión persoal» (p. 41/42). Eu, hai anos (en 1990), avancei a hipótese de que: «Talvez, tamén o uso dos pseudónimos no escritor de Mondoñedo […] viña dado pala tarefa que se impuxeron: a constitución dunha nova paisaxe na cultura nacional, tarefa desproporcionada para eles (polos medios e as circunstancias) que tiveron que afrontar co pensamento de criar unha literatura moderna e europea, aínda que fose por medio de simulacións. […] como profesional, como autor prolífico, a abundancia da súa obra periodística e de tradutor, obrigou ao escritor galego [a Cunqueiro] a empregar pseudónimos, máis –talvez– dos que serían necesarios, pois estaba a criar, sen querelo ou non a ficción dunha literatura máis grande, de máis autores modernos, de case toda unha literatura nova… que non existía, só na súa mente, só nos seus proxectos (tantos que non se levaron a cabo […]), só –esta vez de verdade– existiu nos seus escritos, na súa escrita… e na dos seus pseudónimos». Acho que a esta hipótese hai que engadir a da melancolía en Cunqueiro, ou a dun Cunqueiro melancólico que se dirixe a si mesmo a través dos seus pseudónimos; e non hai que esquecer que nun lugar ou outro, o noso escritor escribiu aquilo de que vivir en melancolía é unha maneira como outra calquera de vivir. Ademais, penso que as características que o escritor polaco lle apón á estética melancólica atravesan tanto a prosa –sobre todo os tres tomos de «retratos: Escola de menciñeiros, Xente de aquí e acolá e Os outros feirantes– como a poesía (talvez esta máis) de Álvaro Cunqueiro. Lembremos tamén que Anxo Tarrío publicou un libro titulado Álvaro Cunqueiro ou os disfraces da melancolía (Galaxia, 1988).
Mais en realidade non quería, hoxe, falar do que levo escrito, pero cando empecei a picar no teclado a cousa continuou e quedou como quedou. De que quería falar, e falarei a continuación, ten que ver o libriño (polo tamaño) citado e publicado pola Universidade de Vigo. Ten que ver, porque relendo o libro que recolle unha serie de escritos xornalísticos de Cunqueiro, O mundo e outras vésperas. Colaboracións en El Pueblo Gallego (1932-1936), que o 2022 publicou Galaxia en edición de Armando Requeixo, caín na conta de algo que se me pasara na primeira, quizais apresurada, lectura.
No artigo «O mundo i-outras vísperas. Leituras e cousas. Doces poetas», aparecido no xornal vigués o 3 de febreiro de 1935, remata así o seu escrito: «Góstame oxe decir que eu non teño ren que ver –i-eisí contento a algún amigo meu– nin con os gonfaloneiros do avangardismo, nin coa erudizón, nin con Xesús Nieto Pena i-o racial, nin con ninguén senón conmigo mesmo. Eu, poeta, ando a ser personaxe exento». Mais o que me chamou a atención nesta relectura non foron as liñas que reproducín de Cunqueiro –liñas que puido asinar, tamén, nesas décadas de que falabamos anteriormente, liñas que delatan xa un «espírito» melancólico no seu autor[1]. Non, o que me chamou a atención foi a primeira parte do escrito (divídese en tres). Nesta primeira parte fala dun poeta nacido en Brest en 1896 e morto en Montreal en 1929, «cando era primaveira». «Iste poeta (así empeza o escrito), Lucien Gervais é un fino poeta vagabundo.» É un poeta «desfachatado i-escuro. Poeta ao reverso de Deus partiu do mundo para crear a nada». Un poeta que, dinos, parécese algo a el, pero, xa falando seriamente, Gervais «era un purísimo poeta romántico […] Viaxou moitas terras e por iso o seu verso amante ten un coloreado cheiro extraño». Pero afondando máis no seu único libro de versos «pode falarse do nominalismo e das fachendosas decoracións froraes na gran arte arquiteitónica». O seu único libro de versos titúlase La valse du chou-fleur: O valse da coliflor. Non fai falta engadir máis nada: un poeta que nunca existiu e que inventou Cunqueiro na súa primeira xeira como escritor.
Noutro artigo, «Notas e leituras. Doces poetas», aparecido o 5 de xullo de 1935, fala do poeta francés Léon (ou Léo) Dierx. Di Cunqueiro neste artigo que Dierx «acariñou froles cinco horas denantes de se finar […] Henri Renardeau conta isto, e moitas cousas máis, nunha sotil biografía páleda. Lina con fervor, por todo o que eu amo a Leo Dierx». Non dubidamos, nin unha miga, do fervor lector do noso escritor, mais o tal Henri Renardeau (Henrique Raposiño, sería a tradución ao galego do seu nome) non aparece por parte ningunha e, por suposto, tampouco tal biografía. A única biografía que de tal poeta se coñece escribiuna Éric Boyer, Léon Dierx, un poéte déraciné, (Éditions Unid, 1898). Un invento mais do de Mondoñedo.
Oito días despois, o 13 daquel xullo de 1935, no mesmo xornal, Cunqueiro publica o artigo «Panait e Ysobe Davesco». Panait Istrati foi un escritor romanés en lingua francesa, e un dos primeiros en denunciar as derivas da URSS. Moi popular nos anos 1920-1930, e agora está case que esquecido. O mindoniense empeza dicindo que o romanés nunca lle dou ledicia e «nunca matinei que eu poidera chegar a falar dil. L’homme qui n’adhère a (sic) rien[2] somellábame algo turbo e duro; fóra un moito das cousas que me son doces e queridas». Quizais Cunqueiro leu este escrito de Istrati, publicado na revista francesa Les Nouvelles Littéraires o 8 abril de 1933, pero ou non o entendeu ou non entendo eu de que tal escrito lle semellase «algo turbo e duro»; pode ser duro, pero acho que de turbio non ten nada. Quen lea en francés, pode achalo aquí. A continuación, o escritor galego afirma que a NRF acaba de publicar un libriño de poemas de Ysobe Davesco «con cinco cartas do rumán vagabundo [Istrati] ao poeta cristián». Aclaremos que cando Cunqueiro escribe este artigo, había pouco morrera o romanés: o 18 de abril de 1935. Afirma o de Mondoñedo que as cinco cartas son «craras e cordiais, finas e –cousa que se coidaba imposible– elegantes». E máis cousas afirma destas cartas que Panait Istrati nunca escribiu, porque ese poeta católico nunca existiu. Mais o noso escritor «explica» a poesía de Davesco e avísanos que das cinco cartas do autor de Vers l’autre flamme lle enviou ao poeta non pode «falar delas estensamente»; mais estas cinco cartas e a que Istrati lle escribiu a François Mauriac («Temoignane sur la foi. Lettre à M. François Mauriac (Réponse ouverte a une lettre mi-fermée)», que apareceu en Les Nouvelles Littéraries o 22 de abril de 1933, «deitan», segundo Cunqueiro, «terríbel luz no peito destrozado do vagabundo.» A carta a Mauriac si existe, e Cunqueiro puido coñecela polo traballo de Manuel Abril, «Los malos pastores», publicado no número 4 de Cruz y Raya, xullo de 1933[3]. É dicir, neste artigo mestura unha «erudición» falsa con outra real, como tantas veces fixo e que, para Bieńczyk, como vimos, é unha das características da estética melancólica.
Xa acabando o ano, o 14 de decembro daquel 1935, aparece no xornal vigués o artigo «O mundo i-outras vísperas. Diversos. Estampas» Na primeira parte fala de William Blake e cita dous nomes abondo sospeitosos: Conrad Stope e Dorotea Houghan, que nunha primeira procura non atopei por parte ningunha. A segunda parte trata, como nos di o editor do libro, Armando Requeixo, «dun tal Felipe Van Lecken, de quen Cunqueiro escribe que foi un pintor de Flandres, de comezos do XIX». Este pintor, avisa o mindoniense, «non vén no “Espasa”». Ademais de pintor, foi poeta. E «Luísa Giradoux pubrica agora unha estraña biografía, prólogo de Jean Cocteau». Felipe, con once anos, ollou «cando se ía deitar, unha fermosísima fada na súa cama». Fada que «velaban seis gnomos negrísimos, que o casaron con ila». A fada aparecíaselle a Felipe todas as noites. Ao cabo de tres anos, porén, a fada morreu, porque as fadas, segundo Luísa Giradoux só viven tres anos. Felipe ficou estragado e cegou. «Entón comezou a pintar; nunca se trabucou de color […].» A biógrafa, reproduce no seu libro «tres cadros impresioantes e pantásticos». Cando van Lecken «ía comprir vinte e oito anos», se lle apareceron outra vez os gnomos e dixéronlle que recuperaría a vista e logo morrería: «Eisí foi. Il dixo simpremente:
Agora que vexo, voume finar.
Véxome moi branco no espello
e quixérame ver de millor color.
Ouh si me quixeran no cimeterio grande
onde repousan as fermosísimas fadas!
A autora da biografía, dinos o autor de Merlin e familia, «préganos que creamos de verdade as bodas i-as visións do traspasado belga», e remata o seu artigo afirmando que acredita na «vida i-a morte de Felipe Van Lecken!». Acreditemos nelas, porque ao cabo, son a «creación» dun escritor que no canto de reproducir a realidade, inventábaa, como inventados son ese pintor, a súa biógrafa e o suposto prólogo de Jean Cocteau. A non ser, claro, que todos os nomes que escribiu o de Mondoñedo, el, ou o linotipista, cometeran erros que fan irrecoñecíbeis os verdadeiros nomes. Porque, por exemplo, neste libro, O mundo e outras…, no artigo «Escadas antigas. Versións da primaveira», na páxina 181, no canto de Charles Péguy, o poeta francés é bautizado como Albert, e nove páxinas máis adiante, no artigo «Escadas. Paxariñas de papel a Bécquer», aparece rebautizado como André Péguy.
[1] Estou por asegurar que Herba de aquí e acolá, é o poemario en lingua galega en que a melancolía triunfa máis esplendorosamente. Toda unha serie de poemas deste libro está completamente tomada por ela, e nos dous últimos poemas xa o triunfo é «apoteótico»: «Pro o eu que vive e anda / resiste e non esquece ren, / despedíndose farto da vida / cando a vida de meu e maila súa acaben. / Pro eu resucitarei que soio volven / os que recordan, compañeiros», son os derradeiros versos do libro.
[2] Resposta a varios críticos que denunciaban unha deriva dereitista de Istrati, sobre todo resposta a Magdeleine Paz,
[3] Alfonso Sastre, en La revolución y la crítica de la cultura (Barcelona, Ediciones Grijalbo, 1970), ao se preguntar sobre a ideoloxía da revista Índice, dirixida por Juan Fernández Figueroa, e que cumpriu durante un tempo un papel interesante, respondíase a si mesmo con outra pregunta: ¿anarco-seminarista? Cruz y Raya aínda, penso eu, era máis «confusa». Engadamos que Cunqueiro falou outra vez de Panait Istrati: «Versiones. Regresos de Rusia», El Pueblo Gallego, 29 de xuño de 1937, artiguiño dedicado a dous desencantados despois de visitar a URSS: o citado Istrati e André Gide. O artiguiño acaba así: «No nos importen gran cosa sus lamentos [os de Gide]. Impórtenos el golpe que acusa Moscowa.»
