Daniel Asorey: “Son fillo dunha matria na que as mulleres construíron o país en silencio”

César Lorenzo Gil.

No século XVII, a República Irmandiña de Galicia converteuse xa nun imperio colonial con posesións en Nova Galiza, na costa do subcontinente brasileiro. Nesta atmosfera literaria medra Nordeste (Galaxia), a novela coa que Daniel Asorey (Santiago, 1970) gañou o Premio Repsol de Narrativa Breve 2016. Conversamos co escritor sobre a súa primeira obra publicada.

En Nordeste os irmandiños gañan a guerra contra os señores no século XV e proclaman unha república. Mais vostede achéganos a Galicia ucrónica 200 anos despois, gobernada por homes “bos” desde unha Compostela máis atlántica ca nunca, co mar en chegando ao Obradoiro. Por que empregar un pasado alternativo para contar esta historia?

Entendo a literatura como a posibilidade de darlles voz aos oprimidos, aos que non teñen voz. Para min, Galicia non ten voz desde hai séculos. Vive nunha situación política subalterna que a mantén en silencio ante o mundo. Eu quixen imaxinar o meu país, o meu pobo, con voz, cun papel diferente na historia. Pero non buscaba idealizar ese pasado alternativo senón reflexionar sobre a posibilidade de que incluso unha sociedade xurdida dunha revolta contra os poderosos podería, pasado o tempo, volver estar dominada por eles.

Na súa ucronía, os irmandiños son en efecto revolucionarios. Nese punto segue un dos mitos históricos máis controvertidos do galeguismo.

Eu era consciente dese mito e tamén de que a historia real dos irmandiños é máis complexa, menos utópica. Pero non me interesaba neste libro explicar se a Irmandade derrubaba as fortalezas ao canto de “Viva el-Rei” ou se en realidade estaba controlada pola baixa nobreza. Non, o que quería era xustamente usar un mito noso e logo contrastalo co rigor de que calquera país, se quixo entrar no capitalismo, tivo que alimentarse do sangue das mulleres e dos escravos. A época na que transcorre unha das historias da novela é xustamente esa, a do desenvolvemento do capitalismo tal e como o coñecemos.

Explíquese.

Para a construción desta novela tiven moi presente a obra da profesora Silvia Federici, quen no seu libro Calibán e a bruxa explica moi ben a correlación entre escravismo, queima de mulleres e triunfo do capitalismo. Foi naqueles países onde máis mulleres arderon onde máis prosperou o tráfico humano e froito desa acumulación houbo gaños suficientes para edificar o capitalismo. En Nordeste, Galicia é un deses lugares nos que os oprimidos sofren no nome do progreso comercial.

Cal é a relación entre bruxas e escravitude?

Segundo Federici, o capitalismo é un sistema que toma control da man de obra como principal recurso económico. As mulleres acusadas de bruxaría en realidade dispuñan de métodos anticonceptivos que tiveran relativo éxito na Idade Media. A queima non foi unha cuestión relixiosa senón unha represión deste control feminino sobre a reprodución.

Foi a crítica ao capitalismo a orixe da novela, entón?

En parte si. En realidade, cando decidín escribir esta historia houbo varios elementos que me motivaron a un tempo. Nas primeiras páxinas do libro aparece unha fotografía de cabezas cortadas que vin hai anos en Fortaleza e que me impactaron moito no seu momento. Pertencían a cangaceiros nordestinos que foran asasinados polas autoridades no primeiro terzo do século XX. Esa imaxe pairou na miña conciencia durante moito tempo; Fortaleza é unha cidade do Nordeste do Brasil, un territorio que coñezo ben, que visitei moitas veces e que se converteu nun lugar que eu necesitaba converter en espazo literario. O triángulo pechouse cando visitei por primeira vez os Países Baixos e souben dalgúns aspectos da súa historia. Por exemplo, que logo de independizárense do Imperio español, Holanda, a través das súas dúas compañías das Indias, a Oriental e a Occidental, foi a maior potencia escravista do seu tempo; é dicir, pasou de “liberarse” a escravizar. Iso interesoume moito e quixen cinxilo co feito de que Holanda chegou a intentar colonizar o norte do Brasil en clara loita cos portugueses. De feito, triunfou coa colonia de Surinam e incluso varios territorios hoxe brasileiros estiveron baixo o seu dominio durante un tempo.

Así que na súa novela, a Galicia republicana é un trasunto dos Países Baixos.

É algo máis ca iso. É unha metáfora da complexidade do mundo: un país que consegue o imposible, expulsa os poderosos do goberno, tíralle os privilexios á Igrexa (no libro, a república segue o cristianismo reformado), incluso leva o mar a Compostela pero non é quen de cumprir os seus ideais, como denuncia a vedora, a alta funcionaria que foi enviada a América a fiscalizar as colonias.

Na súa novela nótase certo determinismo. A incapacidade do colectivo para cumprir coa xustiza.

Coido que esa percepción da historia e da realidade ten a ver co momento que estamos a vivir. É moi difícil pensar, hoxe en día, en que a sociedade ten capacidade para vencer os poderosos. Eu recoñezo ser pesimista por natureza, no íntimo, pero non quero selo como parte de algo máis amplo. De aí que non me resigne a que haxa persoas sen voz na historia.

Esas persoas sen voz na súa historia son tres mulleres: a alta funcionaria da que falamos, a cangaceira Maria Bonita e a fotógrafa e xornalista Matilda, estas dúas contemporáneas, que viven no Brasil convulso da segunda metade da década do 1930. Hai poucos personaxes masculinos e a meirande parte non saen ben parados.

Non estou de acordo. Que as protagonistas sexan mulleres ten a ver co que falamos antes de darlles voz a quen non a teñen. Eu considérome fillo dunha matria na que as mulleres foron construíndo o país en silencio. Galicia, a ese nivel, desfruta dunha anomalía que me fai moi feliz: o noso gran referente cultural e social é unha muller, a nosa Escritora Nacional é Rosalía de Castro. Pero houbo un obvio silenciamento e unha negación das mulleres galegas. Dicía que non estou de acordo en que non aparezan personaxes masculinos. E tampouco aparecen con trazos negativos sempre. De feito, coido que un dos personaxes máis carismáticos, que mellor pouso deixa, é o de Graciliano Ramos. Ramos foi un escritor e xornalista nordestino, membro do Partido Comunista, que para min encarna moitos grandes valores e que ademais escribiu o libro Cangaços, unha das obras que me axudou a fixar o universo da novela.

Vostede recoñécese fascinado polo Nordeste e polo fenómeno dos cangaceiros. Na novela, sen esquivar o seu perfil violento e o seu bandidismo, vén explicar tamén por que xorde este fenómeno propio das zonas empobrecidas do norte do Brasil.

O cangaço é en efecto un movemento complexo que non se pode resumir con etiquetas. Na novela explico as súas circunstancias e animo a quen estea interesado a que lea sobre aquel tempo. Hoxe os cangaceiros son pura arte pop no Brasil, unha imaxe amplamente difundida, polo que hai moita bibliografía. Mais a min o Nordeste interesoume por moitas máis cousas, incluída a literatura. Lin a Rachel de Queiroz, autora de O Quinze, un relato moi interesante sobre unha terrible seca que obriga ao éxodo da poboación, que vai acabar en campos de concentración… hoxe diriamos de refuxiados. Con outro sentido, e salvando as distancias, a obra está moi influída por João Guimarães Rosa, autor da fenomenal O Sertão.

Por razóns de proximidade, cando a literatura galega se achega ao Brasil, sofre un evidente proceso de fascinación-contaxio. Recordo, por exemplo, Periferia, de Iolanda Zúñiga, que está escrita en brasileiro en moitas das súas páxinas. Tivo vostede a tentación de abrasileirar o seu galego?

A proximidade é certa. En moitos casos, o brasileiro séntese máis próximo do galego que do portugués, tamén na lingua. Os galegos podemos falar no noso idioma no Brasil e sentir que nos entenden, que incluso pensan que somos “estranxeiros que falamos moi ben a lingua deles”. Até a nivel antropolóxico, ser galego no Brasil ten o seu aquel. Para os nordestinos, un galego é alguén coa pel, os ollos e o pelo claros. Cando estaba a preparar a novela, visitei a reserva india da Baía da Traição. Esta terra, da que se fala na novela, é onde viven os potiguares e foi alí onde me contaron que tiñan unha praia dos Galegos. Sendo que esta zona foi fronte activa na guerra entre os holandeses e os portugueses no século XVII, non me estrañaría nada que os galegos que lle deron nome ao areal fosen en realidade os neerlandeses, cuxa fasquía máis se adapta ao ideal do galego que teñen no Brasil.

Sobre o da lingua, a verdade é que non cheguei a ter esa tentación. Si é certo que intentei agalegar algúns termos propiamente brasileiros. Determinadas palabras que en brasileiro se escriben con j, púxenas na novela en x. Coidei que era unha boa oportunidade de patrimonializar certo vocabulario americano, que empataba ben coa atmosfera da novela.

Volvendo ao seu libro, na novela dúas das personaxes, a funcionaria galega republicana e a xornalista brasileira, teñen o papel de fiscalizar a sociedade na que viven. Non sei se foi buscada esa correlación entre o funcionariado e o xornalismo como oficios de denuncia.

Teñen, si, ese punto en común. Diante do poder, dúas mulleres coidan que deben exercer o seu dereito á denuncia, pase o que pase. Na novela, elas son símbolo pero si é certo que esas dúas profesións deberían reivindicar esa función na sociedade; e a sociedade esixirlla, claro.

Falamos até agora da Galicia imperial do século XVII mais na novela tamén se fala, moi de pasada iso si, da Galicia da década do 1930, gobernada por Castelao e que está a piques de ser invadida polos gobernos fascistas de Mola, en España, e Salazar, en Portugal. O fascismo ten un papel primordial tamén nesta novela.

É que para min o fascismo é unha consecuencia do capitalismo e queríao reflectir no libro. A presenza desa Galicia republicana, que apoia as causas de esquerda en todo o mundo e que está a piques de ser atacada, parecíame moi evocadora; neste libro só queda esbozado, si, pero coido que deixa lugar para a imaxinación, para continuar co xogo de: “Que pasaría se…”

Falando de fascismo, Getúlio Vargas é tratado con moita dureza. Penso que poucos libros o poñan en tan mal lugar como político.

Si. Se este libro se publicase no Brasil, esta imaxe crearíame certos problemas. Eu sei que Vargas foi, en moitos casos, un líder que se opuxo á oligarquía que creou a república brasileira, que dispuxo dunha potente lexislación traballista que só agora, despois do golpe de Estado de Michel Temer, se está a desfacer. Mais tamén Getúlio Vargas foi quen lle entregou ao III Reich a Olga Benario, a comunista alemá que había morrer na cámara de gas no 1942, só porque era a compañeira de Luís Carlos Prestes, líder comunista no Brasil, ideoloxía que reprimiu con todas as forzas. Para min foi complexo encarar o reto de converter a Vargas nun personaxe destas características pero recoñezo que as miñas dúbidas remataron cando a vin a foto das cabezas cortadas. Un goberno que permite iso é un goberno fascista.

Esta é a súa primeira novela publicada, con 46 anos. É vostede un autor cuxo gusto pola literatura lle vén desde novo ou descubriu a escrita xa maduro?

Eu escribo desde sempre. Gañei varios premios de relato e recoñezo que até a adolescencia me vin sempre como escritor. Pero logo faste adulto, empezas a traballar e escribir pasa a ser secundario. Para min é moi difícil encontrar tempo para a literatura. Esta novela escribina nun verán. Foi cando puiden escribir cun horario regular, todos os días varias horas seguidas. E saíu dun tirón. Para poder construír obras necesito un sistema así.

Cónteme que libros está a ler arestora?

Acabei agora mesmo Todo o tempo do mundo (Xerais), de David Pérez Iglesias, que foi o último Premio Merlín. Pareceume un libro moi interesante; só me descoloca que aparecese nunha colección pensada para nenos porque non estou seguro de que o seu público natural non sexamos en cambio os adultos. E agora estou lendo dous libros ao redor do mesmo tema para que contrasten. O amor nos escuros días de Birkenau (Xerais), de Alberte Canal, e Se isto é un home, de Primo Levi. O primeiro afirma que é posible o amor nos campos de exterminio; o segundo, que non. É un contraste no que me apetecía profundar.