Poesía si, pero a vaquiña polo que vale.

Emma Pedreira.

Aínda que o verán sexa para lecturas lixeiras, ás veces ensilveiramos a debullar tal ou cal libriño máis do desexado. Chámenlle prexuízo, quizais, ao de “isto non me levará moito tempo” mais estes son días de reler a última entrega de Yolanda Castaño, un disque ensaio titulado Economía e poesía. Rimas internas, publicado por Galaxia e que foi merecedor do Premio Ramón Piñeiro de Ensaio 2023.

Entrando en materia, a primeira das cuestións tiradas desta lectura sería a do xénero literario, adentrando o libro a través dunha especie de reflexión sen pausa, enzoufada de autoficción, que prexudica un algo a intención expositiva, máis tarde argumentativa e finalmente conclusiva coa que debería contar un ensaio. A exigua bibliografía e dúas citas a rodapé aboiando nun texto caldoso tampouco son de axuda. Pola contra, cara ao núcleo do libro atendemos a un soliloquio repetitivo, que aínda que bambea entre o individual e o colectivo é un chisco autocompracente, no que se informa sobre factura e facturas literarias da autora durante a creación e autoxestión da súa obra. É esta unha xesta exemplificadora sobre anos de desgustos e continuas loitas da nosa Premio Nacional de Poesía 2023.

Esta poesía é a que nos leva polo texto nunha sucesión de elipses (nomes e apelidos, citas, diálogos dos que se omite unha voz e outras ausencias) e hipérboles (cifras e cachés) que mutan a tipoloxía textual deste ensaio cara a un conxunto retórico-poético de pensamentos e opinións dividido en capítulos de títulos retranqueiros.

Esta retranca, untada na completitude do texto, enmascara unha amargura que adoita vir de serie co oficio. A esta amargura apela Castaño cando abre un caixón de preguntas que moitas veces ela mesma responde desde as case duascentas páxinas do libro.

Non quixeramos crear este textiño sen indicar que se a obra que o inspira ten a cualificación de ensaio, este meu sería merecente de subtitularse “opinión persoal” e non crítica literaria, como tampouco quereriamos encetalo a través do teléfono de alusións pero é difícil manter a distancia cando quen isto asina tamén se define escritora, poeta e filóloga, nos mesmos termos que Castaño propón para si pero situada no polo daniño e acomodado do sistema.

De non entrar de vez no núcleo do libro e quedar piniscando na cortiza e no manto, levariamos a sensación dunha tese ben argumentada e máis ou menos resolta sobre o quefacer (e o quenonfacer) da poesía, unha crónica zarrapicada de exempla e de confesionalidade cun agre ton de opinión.

Castaño quere abrir un melón, o do oficio; con non moita frescura vemos que este que temos esgazado nas mans xa ole un algo por non ser a primeira vez que se manosea. Desde o Oficio de escritor, de Luís Rei Núñez (Ediciós do Castro, 1984), ao Arte e parte, de Xurxo Borrazás (Galaxia, 2007) ou A literatura galega contada aos escépticos, de Manuel Veiga Taboada (Galaxia, 2023), hai abondos momentos autoexploratorios na nosa literatura para seccionar o sistema literario, despezalo e deslindar o facer do produto. Este despece chega en modo autopsia moitas das veces e é de agradecer que neste texto haxa un mundo de actualidade e o espécime a biopsiar aínda teña pulso.

Neste eido, a de Yolanda Castaño é unha achega máis. Nin mellor nin peor, nin máis valente nin solvente por canto vén dunha poeta que non recoñece a súa privilexiada posición no sistema e nola entrega nun discurso sobre a precariedade e que fala a intervalos entre o plural e o singular nun xogo de agochos e desveos que quere darnos un debate pero que remata nun “eu contra o mundo”.

Lidas as duascentas páxinas e non atopando unha conclusión reactiva que nos faga enfundar o elmo e desenfundar a arma, con que acción debemos compaxinar ese sabor a queimado que deixa o texto?

Poñamos por caso que sexa este un manual para (facerse) poetas, cales serían as teses que determina Castaño para encetar con ben o oficio?:

“Á xeneralizada e crecente precarización do sector cultural e artístico cércaa a ameaza de que só a xente cun sustento económico poida acabar por dedicarse á escrita, consolidada como “hobby” —mesmo se un “hobby” de excelsa e transcendente nobreza— de sectores ata certo punto privilexiados”. (pax. 93). Escoller o camiño da poesía. Se non vas exercer de poeta a xornada completa (borremos de aquí narradoras, ensaístas, guionistas e demais pólas da árbore da escrita) e vas buscar un traballo alimenticio, sexa este compatible coa literatura como a docencia ou a investigación, estarás adulterando o camiño da poesía pura e entorpecéndoo, ademais. Aquí entrarían, por alusións, tres cuartas partes do noso sistema literario.

“Se a opción que tomaches difire dun posto na función pública, pode que gustes de embebedarte cos alcohois dun soño aprazado. Diraste a ti mesma que estás poñendo os vimbios para poder dedicarte á túa paixón “máisadiante”, que estás investindo en ti mesma, preparando o terreo, sempre para máis tarde. Sabes que é distinto o tempo que se dedica a un hobby que o que se concede á tarefa central dos teus días. Porque discordan a calidade, o valor e o sentido deses tempos”. (pax. 97). Amortecer nun traballo por conta allea non enxalza o teu espírito de poeta, borrando da túa declaración da renda o oficio para reducilo a un simple “hobby” que te afasta dese parnaso no que só se entra baixo a epígrafe tributaria de “artista” e os ósos da caravilla marcados pola fame.

“É consciente o funcionariado do que ten que facer unha poeta para gañar nun mes o mesmo ca eles/ as? (pax. 137)

“Mentres que elas traballan e seguen coidando […] a dobre carga colocaraas máis preto de ter que sacrificar, polo camiño, boa parte dos soños de realización creativa en favor do traballo e dos coidados” (pax. 146). A maternidade queda descartada ou posposta sine die. Aínda que poidas sacar discurso da escolla contraria, os coidados e autocoidados afastan a máis dunha do camiño da crear mentres estamos a criar. Ollo, a maternidade pode ser unha escolla, mais os coidados familiares e a desaparición que implican aínda carecen dunha conciliación. Implica todo o anterior desatender calquera proxecto de vida que implique parella, crianza, coidados de maiores, nómina fixa, estudos? É, por tanto, a orfandade da filla única e nulípara o estado ideal para a poeta? Moito sacrificio me parece pero certo é que sen lastres o ascenso é instantáneo. Sigamos:

Complicidade co político. Por canto máis que Platón teña expulsado os poetas da polis, o cometido do e da poeta é regresar a ela, fundirse co sistema e tratar de rebentalo desde dentro facendo do oxímoro “políticas culturais” unha vía parella ao sentir apolítico para que os cambios estruturais dos sistemas que dirixen a polis non nos confundan e vaiamos caer nunha literatura de mecenado ou nunha escrita altamente politizada a favor de quen paga. Aquí entraría un sistema de camuflaxe perfecta para que as voltas que dá a vida (política) non nos arreden do cometido poético: a coherencia do discurso.

“O problema do xeneroso dispor ao que estas escritoras se renden ante chamados de entidades e organismos bloquea o paso a outras escritoras que pulan por intentar vivir da súa escrita. As segundas incomodan, resultan demandantes, e para as institucións sobran casos de calidade e prestixio pródigos. Ata que punto é unha autora quen de amplificar ou revalorizar a súa oferta fronte ás daquelas que renuncian a ser compensadas polo propio?” (pax. 83). Aquí entramos no máis espiñento dos temas do libro e o que realmente centra a demanda de Castaño: non traballar gratis.

Esta sería a premisa número un da vida da e o do poeta e polo que o título da obra en cuestión comeza co binomio “Economía e Poesía”, xa que non podemos deslindar o obvio das necesidades corporais da persoa creadora, que non ten poder de crear recursos abondos para pagar as facturas do mundo real e xa non só o platónico das ideas.

Aquí o campo de traballo é única e exclusivamente ese “eu contra o mundo” do que falabamos antes sen entrar a valorar motivos de peso polos que alguén que escribe e publica libros e se considera dentro do mundo da escrita decide non cobrar: unha baixa laboral no seu posto, pero que si lle permite recitar, conversar ou facer presentacións, unha incompatibilidade laboral ou tributaria, que o acto do que se trate sexa unha presentación de libro propio ou alleo, un acto solidario, un acto para unha entidade sen ánimo de lucro e un milleiro de cousas máis nos que a conciencia da persoa contacta e só esa conciencia han de valorar se cobrar ou non cobrar é a cuestión.

Castaño anímanos a pedir e a negarnos, sexa quen sexa quen nos reclama e sexamos quen sexamos nós como poetas. Entendamos, pois, que calquera que teña escrito un poema e desexe declamalo en público pode reclamar un caché reivindicándose poeta. Ora ben, falto este compromiso coa monetarización do noso traballo, habemos pedir tanto como dar, sexa durante a promoción, tradución e atención a todos os pormenores das nosas obras? Non por nada estamos na polis e a nosa creación é produto de primeirísima necesidade.

“A poesía é unha arte que se amasa coas mans. Se non se prostitúe o lombo de quen baña e coida unha anciá, a man de quen asina unha opinable sentenza, o ouvido de quen escoita e pon orde nun conflito, por que ía facelo quen ensambla frases e ritmos nun poema?” (pax.55)

Teñamos en conta un municipio medio da nosa amada patria desbotapoetas: un Concello de máis de douscentos mil habitantes no que, por lei, haberá biblioteca, alumeado e sumidoiros públicos, biblioteca, servizos sociais, seguridade cidadá, instalacións deportivas e sumémoslle —restémoslle, máis ben— ao erario unha renda de creación para poetas que evite o ninguneo do seu traballo e retribúa cada un dos pasos dados cara a ese firme parnaso antedito.

E así todo. Ata aquí as teses, entrefebradas cunha marfallada de chamadas e negativas, rebaixas de cachés, apuntamentos sobre dietas e cobros nas que non se amenta a solvencia económica de quen emite a chamada. “A vulnerabilidade económica e a inestabilidade laboral”, connaturais ao oficio, proponas Castaño como se non se desen no ámbito laboral xeral. As antíteses parten da falta de compromiso e de afán de soltar o carto de moitas das institucións aínda que non sabemos de cales se trata debido á xa citada elipse da obra polo que non sabemos se as parroquias e pedanías están incluídas ou se na pirámide gobernamental habemos de tirar cara ao máis alto.

É rigoroso o caché e debemos cobrar o mesmo ante a Universidade de Tal ou a Deputación de Cal que ante a Asociación de Amas de Casa de Bocadoinferno? Por suposto, non se trata de obviar as necesidades básicas de poesía e poetas (válido para a escrita en xeral) senón dos servizos e do aproveitamento social que esta ofrece.

Ata aquí, na superficie só, xa que o debate que pretende crear esta obra é un pulso entre os membros da base creadora e non entre creadoras e as institucións culturais que, segundo Castaño, deberían soportala. Dámoslle a razón, obviamente, pero non habería que cribar toda esta sobreprodución primeiro? Crear un sindicato funcional? Que é o que di agora esta muller sobre o gremio? Que gremio? Ese que non exerce a solidariedade nin cando se presenta en sociedade unha nova voz ou ninguén acode ás presentacións de ninguén etc? O gremio do “quítate ti para poñerme eu”?

Non é de desbotar que todo este discurso se afiance nunha especie de reclamación ás administracións públicas e empresas privadas de gran patrimonio para que financien o soño creador de quen decidiu navegar a vela e sen salvavidas. Deben, pois, as administracións facerse cargo do stock sobredimensionado de poetas que queren vivir do seu traballo equiparándoo a traballadores/as de sectores de primeira necesidade, nomeadamente docentes, sanitarixs, bombeirxs, policía etc? Doutoramentos en letras e humanidades salvan vidas ou consideramos xa dunha vez que o impacto do noso traballo (ou hobby, en moitos casos) é inferior a un 3% da masa lectora bruta, quitado o galego, quitados os versos e quitada a militancia? O que vén dicir: teñen que auspiciarnos os desalmados e insensibles poderes públicos a trobadoras e trobadores modernos que decidimos ir pola vía espiñenta e a quen só len familia, amizades e algunha que outra persoa despistada?

Declárome borrazista ou borrazasiana ao responder: merquen os nosos libros!

Cando as demandas de mellora para a elaboración dun produto non incluén o propio produto, hai moitas posibilidades de que ese producto que ofreces sexas ti. E ninguén é tan importante, nin na esfera do público nin na do privado. Somos cifras e non letras.

Faremos, logo, unha terceira casilliña na declaración da renda, xusto entre a doazón á igrexa ou a fins sociais para que se financie a vida das poetas de compromiso, corazón e vida?

Obviado este soliloquio central un tanto reiterativo, non está mal este “Economía e Poesía” como radiografía e diagnose. Non está mal tampouco como distopía, como ciencia ficción ou como crónica vital dunha poeta que desvenda as viñetas da súa vida diaria, pero hai que ter en conta que fala desde certo privilexio, un privilexio indiscutible, ollo, polo que foi loitando durante 30 anos de dedicación á escrita e nos que tivo que desenvolver labores de presentadora, mantedora, xestora cultural, cantante, pintora, tradutora, docente en obradoiros de escrita e propietaria dunha residencia literaria. A súa poderosa visión en panóptico desde sistemas estranxeiros dá conta do mal que cheira a nosa casa precisamente por vir desde fóra empapuzada nese aire limpo dos sistemas alleos e que propón equiparar un sistema lastimeiro (por minorizado en cifras e en lingua) a sistemas monolingües como o alemán ou o británico. Fáiseme bóla ter que ver representados os dous polos do problema poético en funcionetas vs. precarias sen que sexan voces representativas como por exempo a de Olga Novo (Team 1) ou Lupe Gómez (Team 2) quen nos fagan unha reportaxe deste poeticido xeral reinante e as súas peticións como reféns do xenio poético.

Aplaudo e consinto a crítica a eses supostos e ineficaces “sindicatos” que exercen unha representación morna do noso oficio, pero outra vez a elipse impide saber de quen se trata. Se non sabemos quen non paga, quen espolia, quen non representa, como imos remexernos contra eles?

E non é culpa de quen le, non, é grazas a quen non le, a quen non merca libros, a quen non lle interesa a poesía se non é para escribila porque disto hai quen vive, que podemos pedir que nos apadriñen como “paganitos” por un módico prezo, esas estruturas públicas que nos saquean a diario nos puntos vitais.