‘Prófugas e apóstatas’, terraplanismo historiográfico
César Lorenzo Gil.
Prófugas e apóstatas. As monxas touquinegras da Galiza, de Carolina Casal e Carme Varela é un breve libro publicado e distribuído polo xornal Nós Diario, co patrocinio da Deputación da Coruña. Nas súas 79 páxinas, as autoras intentan defender a tese de que o proceso de centralización e reforma da práctica relixiosa conventual feminina a finais do século XV tivo como orixe unha combinación de represión política e social. As pequenas abadías femininas que se espallaban polo territorio do Reino de Galicia desapareceron, afirman as autoras, mercé á presión da Coroa de Castela e o machismo.
O libro está cheo de vías de auga, polo que acaba por naufragar como vehículo divulgativo da, moi interesante por outro lado, experiencia monástica feminina medieval. Primeiro porque está moi mal escrito. A estrutura argumental é deficiente; as frases están cheas de tópicos, adxectivos disfuncionais; e a pesar de ser un traballo de síntese, as autoras non souberon xerarquizar a información. Todo se percibe atrapallado, pulando de tema en tema, de século en século, sen a orde e a guía que precisa un libro de historia.
Mais a pregunta principal é: estamos diante dun libro de historia? Coido que non. Estamos máis ben diante dun libelo. Un libelo contra a historiografía oficial, a que, segundo as autoras, ocultou o protagonismo feminino na historia monástica medieval en Galicia. Partindo dunha realidade inequívoca: a necesidade de incorporar novas olladas historiográficas, entre elas a historia das mulleres e a perspectiva de xénero sobre as fontes, Casal e Varela conclúen, sen máis probas ca a sobreadxectivación, que a academia oculta e silencia as voces femininas neste campo. Usan referencias desactualizadas e parciais e caen nunha especie de terraplanismo historiográfico que invalida este libro como referencia científica.
Porque non procuran que falen as fontes, porque non constrúen un aparato crítico en base ao que aparece na amplísima e bastante estudada documentación existente sobre o fenómeno, senón que simplemente botan man de ferramentas anacrónicas para construír desde o presente o establecemento e evolución da vida monástica no medievo. É rara a páxina onde as autoras non apelen ao lector desde a emoción (“Todos os autores coinciden —si, como ledes, as auctoritas neste tema son todos varóns e todos coinciden—” (p. 28)). Hai un claro gusto por tomar referencias do presente (as Pussy Riot, por exemplo) para facer comparacións que logo non se sustentan no texto. E tamén hai momentos onde usan datos reais como punto de partida, pero complétanos con pura especulación, cando non fantasía e recursos de mala literatura. Cando tratan o posible envelenamento de Frei Rodrigo de Valencia (“o misterioso” (p. 55), afirman: “Quen sabe se foi con arsénico, incoloro e sen sabor, que se fixo omnipresente na Idade Media, ou coas simples follas do teixo; calquera de ambos os dous e moitos máis velenos achábanse nas boticas monásticas tanto masculinas coma femininas. Con algún deles púxose fin aos traballos do Reformador Xeral nomeado por Castela; aquel que chegara á Galiza envolto nun halo de misterio, cargado con esa pesada e fría brétema que o envolve todo, aquela que non te deixa ver máis aló e que xa “cheiraba a morte” á súa chegada” (p. 56).
O estudo da historia non se pode facer nin en base a preconceptos de superioridade moral diacrónica (é dicir, pensarmos que hoxe somos máis xustos, capaces ou humanistas ca no pasado) nin mediante unha repartición de papeis entre bos e malos segundo unha clasificación máis acaída para o cine comercial que para un traballo académico. As mulleres medievais, monxas ou non, tiñan unha vida máis rica e independente do que as autoras deste libro afirman (nunhas páxinas, porque noutras din xusto o contrario). As monxas medievais non foron máis heroínas nin vítimas que calquera outro colectivo que, mercé aos procesos históricos, van mudando a súa posición no sistema logo de moi complexos movementos políticos, económicos e incluso medioambientais.
Prófugas e apóstatas perdeu a oportunidade de ser un libro divulgativo que sintetizase o proceso de cambio que se produciu na actividade monástica feminina tomando como referencia a amplísima documentación que existe sobre esta actividade. Hai unha vizosa práctica investigadora por parte dos e das historiadoras e as fontes (neste caso as monásticas) están cheas dos nomes e as historias desas mulleres. Con eses vimbios hai dabondo para tecer un relato rigoroso, interesante e nutritivo sobre a cuestión.
Mais neste libro optouse pola mitificación, por profundar no equívoco da “doma e castración” do Reino de Galicia, desta volta enfocado ao tema da represión das mulleres. Esta visión limitada pode capturar empatía no emocional, igual que tamén o conseguen nas súas comunidades os que se convencen de que a Terra é plana; poden lograr un éxito a curto prazo nun país como Galicia onde, por desgraza, os historiadores abandonaron en gran parte a súa obriga de divulgar e espallar entre o gran público todo o que investigan a diario. Pero a longo prazo, os mitos que se impoñen sempre son os mitos dos outros, os das culturas hexemónicas. O galeguismo —demostrouse nos últimos cen anos— fracasou sempre que intentou substituír a mitoloxía historiográfica españolista por unha mitoloxía galeguista. Ben ao contrario, foi conseguindo éxitos cando optou pola veracidade, pola ciencia, polo estudo sosegado e intelixente das fontes. Por suposto que a historiografía debe ser afouta e atreverse a interpretar o que aparece nos textos escritos, pero débeo facer con amplitude de miras, con distanciamento, desapegada do presentismo ou do tópico fácil que confunde personaxes e tempos históricos e, o que é peor, convérteos en militantes de causas anacrónicas. Envolver na estreleira as abadesas dos pequenos cenobios da Galicia rural ou levalas de manifestación o 8M está moi ben para a cultura popular, para unha novela histórica ou unha colección de chapas, pero a práctica da divulgación histórica, máis no caso daquela patrocinada con diñeiro público, ten que cumprir un estándar que neste caso non se acada.
