Desertores, esquecedizos, pseudomalditos, apóstatas, meteoritos e outros tipos na literatura galega do século XX (e 3)

Xesús González Gómez.

Se na primeira metade do século XX Galicia como sociedade viu frustradas moitas esperanzas, esas frustracións non tiveron o seu eco (ou a súa fotocopia) na literatura. Poucas veces plasmáronse esas frustración en novelas, en contos, e mesmo, aínda que semelle o contrario, na poesía. Hoxe (século XXI), por exemplo, a situación da lingua non ten o seu reflexo na literatura –cousa que non acontece na literatura catalá: léase, como paradigma, L’últim home que parlava catala, de Carles Casajoana (Barcelona, Editorial Planeta, 2009), por só mencionar un título. Con todo hai un título que non podemos obviar, pois nesa novela si que está presente a situación do galego como lingua: O profesor de vegliota, de Manuel Veiga Taboada (Vigo, Edicións Xerais, 2008). A narrativa galega de hoxe, a pouca que levo lido, seica, quere ser internacional e está a resultar máis provinciana que nunca. Mais vaiamos ao que nos trae…

A Galicia saída do 18 de xullo de 1936 continuou a ser a Galicia de antes de 1936… agravada: converteuse no viveiro de homes e despensa dos sublevados durante a guerra e tamén despois, como afirmaba Suárez Picallo. E a súa literatura desapareceu, até, máis ou menos, 1950, cando empezou de novo, debilmente, a «vivir», na UCI e con respiración asistida.

Non imos facer ningunha historia, mais lembremos que na primeira metade dos anos 1950 apareceron os dous libros de relatos máis importantes de Ánxel Fole: Á lus do candil e Terra brava. Fole formárase no tempo republicano, mais nunca publicara nada (lémbrese que tiña un libro de contos a piques de ser publicado pola Editorial Nós: o orixinal queimárono, con outros moitos orixinais e libros, os falanxistas en xullo de 1936). Era coñecido, porén, polos artigos que publicaba en El Pueblo Gallego e nas revistas que colaboraba como Guión e que dirixiu, Yunque. Todo o mundo sabe que quen o galeguizou, quen o gañou para o galego, foi Ramón Piñeiro. Cunqueiro, que regresara á literatura galega, deu ao prelo Merlín e familia. Ricardo Carballo Calero publicara A xente da Barreira, pouco a pouco íanse (amodiño e con moita precaución) colocando ladrillos. Cómpre lembrarmos o de precaución porque o preboste da prensa española daqueles anos, Juan Aparicio, cerrou a colección de ‘Cuadernos Grial’ e mantivo, por exemplo, o número de Ínsula dedicado á literatura galega tres anos no caixón, e iso que era en castelán, e podía pór moitos máis atrancos e crear problemas graves. A Editorial Galaxia e outras menos, publicaban o que podía (supoño que faltaban orixinais), pero antes de acabar a primeira metade desa década apareceu un nome: Gonzalo R. Mourullo, que entregaba o libro de relatos Nasce un árbore (1954) e logo daría ao prelo a novela (?) Memorias de Tains. E empezaron a aparecer novos nomes: Méndez Ferrín, Xose Manuel López Nogueira, Ramón Lugrís, X. L. Franco Grande, Bernardiño Graña, Xosé Manuel Beiras, S. García-Bodaño: os chamados xeración de La Noche ou das Festas Minervais, aos que hai que engadir nomes como Manuel María, Xohana Torres Novoneira, mesmo López Casanova, e outros. Consúltese calquera historia da literatura galega.

Desta xeración, unha gran promesa, case unha realidade, abandonou a literatura: Gonzalo R, Mourullo. As causas? Se non as explica el, nunca se saberán, e, até o de agora, as poucas explicacións que quixo dar soan máis falsas que unha moeda de 7 euros. Para Franco Grande, todo foi cuestión de vaidade. Mourullo nin renegou nin desertou, nin marchou e esqueceu regresar. Simplemente, abandonou… resentido? En todo caso, a literatura galega perdeu un, digamos, «puntal». Ou, como me dixo un membro da xeración das Festas Minervais hai moitos anos cando lle preguntei por el: Mourullo é un personaxe de Mourullo. Outro dos nomes que podería incluírse dentro desta xeración é o de Xoán Casal, inédito en vida. Casal morreu novo, as obras póstumas que apareceron del son exercicios; exercicios, porén, que, talvez, cos anos, puidesen chegar a algunha parte: non foi posíbel. Outra perda para a nosa literatura. Ramón Lugrís, despois dun brillante comezo, despois de publicar Vicente Risco na cultura galega, despois colaborar en La Noche e outros xornais e revistas, despois de publicar interesantes (e demasiadas veces discutíbeis) traballos (orixinais e algunha tradución) en Grial, a partir de 1965 desaparece e para ler algo del, en castelán, por suposto, nos anos posteriores a ese 1965 tiñamos que recorrer á prensa do movemento, porque traballaba para Pyresa, a axencia de noticias de tal prensa. Mais a verdade é que despois dese 1965, e malia o intento de recuperación nos últimos anos da súa vida, nunca máis se soubo. Lugris era o «neno bonito» de Galaxia, e abandonou. Non renegou. Marchou, non se esqueceu de regresar, mais cando quixo regresar era tarde. Outro dos homes que podía pertencer a esa xeración, é Xosé Antón Arxona, un dos poucos marxistas que na década de 1960 había no noso país (moitos dos que se nomeaban, e aínda se nomean, marxistas, non deixan de seren positivistas tipo Hippolyte Taine cun léxico copiado do marxismo máis cutre, é dicir, daqueles manuais que publicaba a Academia de ciencias da defunta URSS, ou do Politzer; curiosamente, nunca do catecismo da Harnecker. Arxona, de quen os traballos publicados en Grial mostran un coñecemento do que era a dialéctica marxista. Tamén colaborou, pouco, en La Noche e na Revista de Economía de Galicia. En 1967 publica o seu último escrito na revista Grial e desaparece. Pertencía á Unión do Pobo Galego, pasou logo a militar no  Partido Comunista de España, foi detido, e canda el a súa muller, que tamén militara na UPG e nunca máis se soubo. Renegou Arxona do seu «nacionalismo»?, polo que escoitei máis dunha vez, intúo que si. Renegou do seu marxismo? Iso si que non o sei. Pero como xa non publicaba (continuou a escribir?), ese renegar quedou en terreo privado. Mellor para el, e para nós.

Aínda que posterior a Arxona, outro dos poucos marxistas que contabamos entre nós, e que en 1976 publicou unha tradución da Antígona, de Sófocles (Edicións Castrelos), é Felipe Martínez Marzoa, que tantas horas de gloria lle está a dar á filosofía en español. En 1978, nas Edicións do Rueiro, entregou o primeiro libro que se pode considerar marxista da nosa literatura: Ensaios marxistas. Libro cuxos traballos aparecerían o ano seguinte en castelán na editorial, de tendencias trotskistas (como Martínez Marzoa daquela, non sei hoxe), Fontamara. En 1980, publicou en Edicións Xerais, un libro importante, e non só dentro do, digamos, campo cultural galego: (Re)introdución ó marxismo. Segundo me dixo, xa no afastado 1969, o mesmo escritor que me dixera que Mourullo era un personaxe de Mourullo, Marzoa, que ese mesmo ano acababa de publicar a tradución de La religión dentro de los límites de la mera razón, en Alianza de Bolsillo, tiña traducido ao galego os famosos Manuscritos económico-filosóficos (ou de economía e filosofía), de Karl Marx, tradución que, infelizmente, nunca viu lume. Aínda que no número 124 de Grial (outubro-decembro 1994) apareceu un escrito seu: «Para unha crítica dos conceptos “mito” e “logos”», Martínez Marzoa é, en certo modo, un desertor (no sentido que lle damos a esa palabra aquí), mais no canto de se refuxiar no silencio, refuxiouse na filosofía. Unha gran perda para nós, para a cultura galega, quen pode negalo?

Outro dos nomes desa xeración é o psiquiatra Xosé Manuel López Nogueira. Publicou moito durante un tempo en Grial. Algúns traballos interesantes (léase no número 6 desa revista «Unamuno e a súa imaxen da vida». Outros son moitos máis discutíbeis pero que merecen ser discutidos, o que nunca foron. Tamén escribiu en La Noche e outros lugares. Hoxe ninguén se lembra, como dos mencionados atrás, de que existiu. A memoria, seica, manca. López Nogueira publicou en 1973, en castelán (dous volumes), un libro importante mais ás veces un pouco pesado (son dous volumes que tivo que pagar do seu peto): Dialéctica existencia y psicoanálisis, reeditado no 2014 pola Asociación Galega de Psiquiatría. Os seus escritos merecen ser recollidos, o que, temo, nunca se fará. López Nogueira suicidouse en 1983, dato que non aparece en case ningunhas das biografías súas colgadas na rede.

En certo modo, estes nomes que acabamos de entregar, son malditos. Mellor dito, son vituperados porque, en realidade, son considerados uns desertores no sentido militar do termo, outros renegados mais, sobre todo, están esquecidos e dá a impresión de que ninguén quere recuperalos. Talvez porque moitos pensan que a literatura galega naceu en 1975 ou en 1980.

En 1969, a Editorial Galaxia, na súa colección Illa Nova, publicaba o libro de relatos titulado Historias do 30 de febreiro, de Emilio R. Gregorio Fernández, que en 1972, no número 26 do boletín do Museo de Pontevedra entregou o estudo titulado «Os Maios: Notas pra un estudio do ciclo de Maio». Antes, en 1971 dera ao prelo un conto infantil: Miúdo e a campaíña dos grilos. Logo, de Gregorio Fernández como escritor, nunca máis souben. Dáme que foi daqueles que se marchou e se esqueceu de regresar.

Hai moitos máis nomes. En 1977, Manuel López González, que usaba o pseudónimo de Manuel Catoira entregou un libro de narracións titulado A cadea (tres narracións que non eran absolutamente nada), logo publicou unha novela en castelán, Fuga en la prisión central. Lanzou tamén unha revista, Galicia 80, da que só saíu un número. Revista que Darío Xohán Cabana (co que estamos de acordo) alcumou de bífida. O problema da devandita revista non é que fose bífida, que o era; nin que fose mala, que tamén o era; o problema é que era malísima. De Catoira, que en 1972 entregara unha alucinante e aluada antoloxía de poesía galega, como daquel Fernández do que falaba nos anos 1960 o humorista Pepe Iglesias, el Zorro, nunca máis se soubo, como escritor.

De 1980 en adiante, porén, só mencionaremos tres, que, se se temos sorte, poden reaparecer en calquera momento. Antón Castro, radicado en Zaragoza. En 1982 gañou o premio Modesto Figueiredo de narración curta cun bo relato: Vida infame de Tristán Fortesende. O ano seguinte foi accésit do segundo premio con Destino de lumia. Catro anos despois de recibir este accésit, publica o seu primeiro libro… en castelán: Mitologías, e a partir de aí acadou altos cumios, literarios e outros, dirixindo diversos suplementos culturais en xornais aragoneses e presentando na televisión autonómica desa rexión española. En 1995, Edicións Xerais publicou, na súa colección Merlín A lenda da cidade asolagada, asinado por Antón Castro. É dicir, non abandonou totalmente o galego, pero deixouno na gabeta, xa que «triunfou» plenamente cos seus libros en castelán, e por eles é coñecido. Castro tampouco foi dos que marchou e esqueceuse de regresar. É nin apóstata, nin renegado. Talvez cansou de que en Galicia non lle publicasen os seus libros e por iso pasou ao castelán? Ou, talvez, porque emigrado, percibiu que o seu lugar estaba onde traballaba? En todo caso, penso que a literatura galega perdeu unha boa oportunidade.

Un é Luís Xosé Pereira, que en 1985 gañou o premio Xerais de novela con As horas de cartón, unha novela máis prometedora do que outra cousa, e, en certos momentos, momentos que podemos considerar nouveau roman, ficaba unha miga anticuada, ou pasada; outras quería ser demasiado moderna; finalmente: un produto ambiguo que, como dixen era unha promesa. Promesa que en 1992 se confirmou cando a Editorial Baía deu ao prelo unha boa novela deste autor, A vida vexetal. Novela que, como no seu día, recomendamos. E, que saibamos nós, nunca máis, aínda que nalgunha parte se dixo que publicaría unha nova novela: A casa dos que me amaron. Novela que ou sairá ou non sairá nunca. Esperemos que se publique. Caeranos esa bévera? Un, no seu íntimo, espera que si.

O outro é Xosé Velez, autor de dous poemarios: Ritos de auga (1993) e Contra saudade (1996), gañador do premio Martín Códax o primeiro e accésit do premio González Garcés de 1995 o segundo. Dende 1996 non volveu publicar, que saiba eu, ningún verso, aínda que, seica, deu ao pelo traballos sobre a súa especialización (latinista), e é unha mágoa. Esquezan vostedes, lectores e lectoras que por acaso lean estas liñas, o que se di sobre a súa obra –en realidade só sobre o seu primeiro libro de poemas– no Diccionario da Literatura Galega I. Autores (Vigo, Editorial Galaxia 1995, coordinación: Dolores Vilavedra). Mellor léanos sen intermediarios. Sobre todo o segundo, en que máis o sarcasmo que o mal líquido lácteo fica plasmando en excelentes versos; digo isto para que ninguén pense que estes versos que reproduciremos teñen a ver coas Cantigas de escárneo e maldecir, de Celso Emilio Ferreiro, nas que salienta máis o mal líquido lácteo do que o sarcasmo. Como poderán comprobar vostedes nos dous poemas que reproducimos.

Como dixemos por aí atrás, hai aínda moitos outros nomes, mais, de momento, abonden con estes para que nos decatemos do que ao longo do século XX perdeu a literatura galega, e cando se fala de literatura tamén se debe falar de sociedade, porque sen sociedade, desenganémonos, non existe literatura. Unha literatura sen sociedade, e a literatura galega dá a impresión de que se encamiña cara a ese obxectivo, é unha literatura sen lectora/es, é dicir, unha literatura inexistente, unha literatura masturbatoria. Ou, como moito, unha literatura para departamentos de Literatura.

Xosé Vélez

Sonatina compañeira

Coñecinte na chuvia dunha tarde de mitin:

pintados baixo a antuca nun gris compostelán,

parecemos tan xoves, e sen embargo tristes

secando as nosas roupas ó serán.

Católico e de letras, non era candidato

con posibilidade nas lides de Cupido.

Acercábame ás rojas por terdes certa fama

de letradas no sexo con sentido.

E foi quizais un erro, pero dous días máis tarde

tomabamos un té nas trincheiras do Azul:

para guerra tan dura levabas só a armadura

dunhas medias caladas de tul,

a pesar da consciencia que as lecturas nos daban

a min a de Don Pío, a ti Madame Beauvoir,

caímos nunha rede de renuncias a toda

filosofía (agás á de boudoir).

¡Pero que ben sabías, con todo e ser tan roja,

renunciar á dialéctica entre as furias carnais,

perdoar certas manías (uns tomos de Baroja)

e poñer saia longa prá visita a meus pais!

¡Pero con que bravura asinei manifestos,

falei na tertulia con ortodoxia clara

e repartín panfletos (a horas non concorridas)

en contra da opresión e da autoestrada!

Un día marchamos todos cara á vida de fóra,

polas estradas anchas das novas amizades.

Oprimimos no peito sotelos de inocencia

que se quebraba, suave

mais necesariamente. E co paso dos anos

vimos medra-la herba sobre a nosa cabana

de soños e mentiras. E aquí me tes, amiga,

escoitando aventuras de vacacións cubanas

heroicas, solidarias; ós vellos camaradas

facer revolucións a golpe de champán,

mentres no Clube Hípico pasa o seu bandullo

un gurú comunista en cabalo alazán.

E aquí me tes, suriña, sen celtas, sen gheada,

cunha esposa de Burgos, que trato en castelán.

Puidemos ser, xa sei, os Bonnie and Clyde da Patria,

pais dun novo Daniel, pais dun novo Breogán;

mais tocounos ser febles, heroes doutra maneira,

heroes da resistencia e da perduración.

Persistimos, duramos, esquecemos e somos

a esmola da tenrura que dá a resignación.

Tango Matricial

Ni tripulando un tango, óyelo bien,

volvería hacia ti,

juventud, hija

de puta.

Jon Juaristi

Falareivos de min, anque me doa,

cantareivos un tanto cacofónico e triste:

se vos prace, pedide un loureiro portátil

ás ratas de academia cando me antoloxicen:

moitas veces pregunto, Deus, que crime

foi aquel que nos trouxo onda as avoas,

onda o mapa de España, o Miranda, os pupitres,

e o cheiro a verza triste, Imperio e sopa.

¡Aquel colexio pío e provinciano

para os americanos, magra tropa

de fillos mal criados dos indianos

inflamados por ansias redentoras!

¡Aquela entre á Igrexa e ás esencias

civilizadas da prez española!

E nós, os capturados na inocencia

antes de Lucky, antes de coca-cola;

Exiliados precoces, nós, aquí,

orfos de Venezuela ou Panamá,

sen ver máis que nos mapas o Brasil

e só en postais algún jacarandá,

mentres nas chacras quentes do desexo

medraba en nós o cactus e o magüey,

sabendo de curmáns que conducían

Autos alá, chévere e okey.

¿Qué Penélope en soños, que magnolia

teceu na súa flor labio de loto?

¿Quen confundiu muíños con ananos

por preferir Moraima a Coromoto?

(Sempre gastou esposa, fiel, de raza

o galego poeta:

sempre axudou fronte ás idades tristes

a Virxe da Saleta;

pero eu enchín a infancia de quenturas

e amores imposibles,

e a miña xuventude lévoa estrada

de ex-noivas irascibles…)

Transterrado do Trópico a este frío

internado de cregos vascongados:

neno que eu fun. ¿Venceu o desvarío?

¿Tornáronte vilego, algo letrado

poeta do escalafón de militantes

comprometido, atento e sometido

á insumisión, proclamas resoantes

e manifestos, entre bardo e mito,

ou ben degustador da decadencia,

nostálxico de xorne, Baudelaire

alexandrino en vilas portuarias

–atlántica camelia de flaneur–?

¿Lanzarote en sequeiro (sen lago e sen xenebra)

no camiño que nunca se desanda?

¿Vil polisón, intruso na Barca dos Ultreias,

Turista con jet-lag en Tagen Ata?

¿Fixéronte saudoso por galego,

devoto de Daniel e Rosalía

ventre de cocho e corazón de xelo?

¿E o que todo galego choraría,

esa Circe perdida antes de achada

que te faga trocar Patria por Vida?

¡Que colonice Venus a túa entraña

nun xardín tropical sempre en delicia,

ese mestizo amor que non tiveches:

alma quente ron, Calipso suave,

unha pel de melaza e de campeche…

para cando ti volvas polo mare!