E se a novela e a pintura non fosen tan diferentes
Manuel Veiga Taboada.
Se a novela e a pintura non fosen tan diferentes como adoitamos pensar, entón teriamos que dicir que o xénero narrativo vai un pouco atrasado. Case poderiamos afirmar que moitos autores escriben aínda como en tempos de Delacroix ou, no mellor dos casos, como Manet. Pero ninguén, salvo afeccionados sen interese para a crítica ou as vendas, pinta hoxe como Manet e moito menos como Delacroix. O que non quita, por suposto, que sigamos admirando a ambos pintores, como admiramos aínda a Flaubert ou a Tolstoi.
Pero non. Pintura e literatura non son iguais. Podemos comparalas nalgún aspecto? Dise que a pintura non progresa. Os seus clásicos seguen sendo igual de admirábeis. Ademais, a pintura evolucionou de tal modo que hoxe os pintores parecen perdidos. Pero, non están perdidos tamén, dun modo similar, os escritores? Quizais as novelas se seguen vendendo porque os escritores, menos arriscados que os pintores, se negaron a saír do figurativismo, é dicir, das tramas ben delimitadas e conclusivas.
A novela viuse substituída polo cine e a pintura pola fotografía. Os novelistas encóntranse con que xa non hai nada que contar que non poida ser visto nunha película, con menos esforzo. E aos pintores xa non lles encargan retratos. Por se fose pouco, unha cámara dixital, a través dunha aplicación informática, pode transformar un disparo vulgar nun cadro da época pictórica que se escolla.
Pero quizais non deberiamos ir tan lonxe, para non correr o risco de quedarnos sen nada entre as mans.
O cerebro que le esixe unha certa orde lineal, pide, como dicía Forster, saber o que vén despois. Ao escritor resúltalle imposíbel desprenderse completamente da trama. Xa o intentaron nos 50-60 os obxectualistas franceses, con Robbe-Grillet. É imposíbel a literatura abstracta. Non se pode escribir como Jackson Pollock. Unha estrutura desintegrada como a de Cathedral é ilexíbel. Intentouno, timidamente, Carver co seu propio Catedral? Desde logo, intentouno, e antes que Pollock, Joyce, co Finnegans Wake, e xa sabemos o resultado.
Que podemos facer nós con todas estas ensinanzas da historia?
Creo que a cuestión non está en inventar nada, nin sequera en experimentar, pero si en dar algúns pasos adiante que poidan ser aceptados pola maioría dos lectores e que nos permitan saír deste marasmo decimonónico no que parece estar atrapada boa parte da novela actual. Unha novela tan convencional que parece ebria e autosatisfeita de repetir unha e outra vez as mesmas fórmulas.
Do mesmo modo que se superou o costume de describir as cellas e o nariz dos personaxes, con detalles que hoxe nos resultan surrealistas, do mesmo modo que o lector non soporta xa certos actos heroicos nin certos amores mal chamados románticos, do mesmo modo, creo, deberiamos dar algúns pasos máis e, repito, sen necesidade de experimentalismos.
Por exemplo, e no que respecta á verosimilitude. O historicismo é unha lacra da literatura actual. Os autores documéntanse como xornalistas, coa intención de reflectir coa maior perfección a realidade que nos intentan descubrir, sen darse conta de que non existe a literatura documental. A literatura é simplemente literatura, recrea, evoca, inventa, logra unha verosimilitude propia e individual de cada autor, non esa falsamente histórica á que nos teñen afeitos boa parte dos best-seller.
A verosimilitude na literatura constrúese con diálogos, ás veces interrompidos, ás veces inconcretos, pero que teñen a capacidade de recrear unha situación na nosa cabeza. A verosimilitude lógrase con descricións de trazos que poden parecer azarosos pero que fan espertar en nós un determinado ambiente, como neses soños intensos, pero só tecidos con tres ou catro retallos.
Como recorda isto que dicimos e evolución que supuxo a pintura impresionista! De repente, os pintores comezaron a realizar trazos soltos, figuras descentradas e sen acabar, puntos inconexos se se miraban de perto, e, non obstante, conseguían que a súa pintura resultase non só verdadeira, senón máis verdadeira que a anterior, menos impostada, menos artificiosa, menos preparada.
Tamén as tramas se deberían ver afectadas. Por que esa necesidade de encher todos os espazos? De describir cada paso dos personaxes, coma se o lector non fose, coa súa práctica, capaz de encher por si só os ocos? A literatura faise así aburrida, con liñas e parágrafos superfluos, coma se non houbese detrás nosa unha historia da literatura, unha longa experiencia con todo tipo de narracións que os lectores teñen xa asimiladas.
Por que aínda custa asimilar o estilo de narracións, como Manhattan Transfer, escrita por certo hai case cen anos, e na que a acción se traslada duns protagonistas a outros, en apenas unhas horas, dun lado a outro da cidade?
É que o lector aínda non está preparado para entender relatos como os de Carver que, en aparencia, non levan a ningures, pero que, non obstante, na súa concisión, son capaces de inquietarnos? Un estilo que lembra, por certo, os cadros de Hopper, como ben soubo ver algún editor que os usou para ilustrar as súas portadas.
Pode que o conservadorismo da novela actual teña que ver coa época que vivimos. Pero sempre foron lamentábeis os artistas que, sostendo un ideario político avanzado, na súa arte, non obstante, actuaron de modo retrógrado.
Gustoume o artigo e estou moi de acordo co que dis, Manuel.
Calquera pode coñecer as principais obras e tendencias pictóricas da humanidade, coa profundidade que o seu tempo lle permita, nun día ou nunha semana. Obviamente sen asimilar gran cousa, claro, pero xa sería bastante. No caso da literatura fai falla media vida para chegar ó mesmo resultado, e iso só para ler -e ler libros que sabes por adiantado que teñen valor-, se encima pretendes escribir, o tempo redúcese bastante.
Educarse na arte de escribir leva moito tempo e temos todo en contra desde pequenos. A literatura de entretenemento ocupa o espacio doutras lecturas que nos poderían levar un paso máis aló do evidente e comercial. Se hoxe estou aquí é porque meus pais tiñan libros na casa (entre eles esa famosa coleccion de Salvat de 100 libros de pastas amarelas e números de cores dos que sempre hai algún exemplar nas librerías de segunda man).
Para chegar onde estás ti cómpren anos, e convencer a outros que non o experimentaron -nin se van achegar nunca a tales pensamentos- de que a esencia do que dis é o bo camiño, é moi difícil.
Si. Creo que tes razón. A pintura permite mellor un repaso rápido. Pero creo que entre moitos dos escritores actuais hai un problema de sinceridade. A maioría só pensa nun argumento con gancho. Pois que os copien das series de Netflix! Podían preocuparse un pouco máis de observar a vida eles mesmos e tratar de describilo coas súas palabras.
Graciñas por comentar. Unha aperta. Seguimos.
Ola, Manuel:
Levo un par de aniños que penso o mesmo ca ti a este respecto: en vez de tentar competir con Netflix, non sería un camiño máis produtivo para os que escribimos intentar explotar ao máximo as particularidades do noso medio creativo, que non deixa de ser a lingua escrita? Facer cousas que Netflix non poida facer? (por exemplo: permitirnos grandes excursos digresivos, ou experimentar con certas voces narrativas pouco visuais e pouco dadas ao detalle)
De todas formas, e aínda estando plenamente de acordo en que hai unha decalaxe importante entre a vangarda (digámolo así) da novela e o lector do común, hai unha cousa que me intriga tamén e que coido que non está moi investigada, que é como as innovacións técnicas que nun momento foron vangardistas e rompedoras acaban, en ocasións, integrándose no mainstream. Por exemplo, unha ruptura da orde cronolóxica a estas alturas creo que xa non lle sorprenderá a ninguén, e a corrente de conciencia agora cha usa calquera ás primeiras de cambio (que o fagan mal ou ben xa é outra cousa, pero lendo a Virginia Woolf e Dorothy Richardson hai que facer un certo esforzo por comprender como o que estaban a facer elas daquela era novidoso no seu contexto). Interésame como algunhas destas técnicas se fan moeda común ao longo de décadas pero con outras é como se houbese máis resistencia, por exemplo semella que agora a tendencia mainstream é a novelas moi visuais e con moita descrición e detalles vívidos, e a nudez de detalles que vemos en autoras como Elfriede Jelinek ou Lydia Davis semella que non se dá asimilado e moitas veces é incomprendida.
Eu coido que algunhas destas técnicas acabarán por ser asimiladas e outras non, e creo que esta decalaxe seguirá existingo; non creo tampouco niso de que o tempo o soluciona todo. O que si creo é que o de intentar atraer lectores facendo a literatura cada vez máis semellante a Netflix é unha estratexia errada.
Isto é como o que di o que, supostamente, os demais queren oír. E acaba sempre soando falso.
Creo que o que se trata é de ir encontrando unha voz propia e algo que contar. E, contestando un pouco tamén a Lois z, non é imprescindíbel coñecer a fondo a historia da literatura. Hai bos libros de xente nova. Penso, por ex., no Boris Vian de “Cuspirei sobre as vosas tumbas” que temos en galego en Factoría K.
E, sumándome a algo que dis, Eva, lembro “Os ditosos anos do castigo” de Fleur Jaeggy (en Rinoceronte), con esa precisión e laconismo xermánico ao que aludes, para expresar unha sensibilidade moi persoal.
Pois eu non vexo eses problemas que apuntades, de verdá.
Seguen a saír novelas boas, novelas mediocres e novelas malas. Coma sempre. E supoño que, na mesma medida, tamén saen novos recursos. Estilísticos, de voz, de contidos… Cousa distinta é que presten ou non.
Eu por exemplo probei con Pynchon. Non me gustou un carallo, mais recoñezo que o seu discurso era novedoso.
Na mesma liña: Alberto Ramos, con “Máscaras rotas…”. Tamén lle deu por novelar unha entrevista (ou entrevistar unha novela, non sei) mais, logo de aguantar como un campeón, tirei a toalla cando só me quedaban 90 páxinas.
Por iso non vexo relación entre recurso novedoso e resultado satisfactorio.
En canto a meter na discusión unha plataforma (porque non é mais ca iso, unha plataforma) como Netflix… ben, temos Amazon, non?
Saúdos.
Eu tampouco lin o artigo de Manuel como se se tratase de identificar e resolver un problema, máis ben unha constatación que invita a facer preguntas, a min polo menos invitoume a facelas.
Creo que a cuestión de fondo é un debate que xa se leva tempo producindo e que se dá ademais noutras artes, que é o suposto divorcio entre artes e público desde algún momento a comezos do siglo XX. A isto pódenselle facer multitude de matices, e por non estenderme vou facer un só: a innovación ou orixinalidade, mesmo o progreso son valores que son importantes na cultura occidental e sobre todo a partir desa data máxica a comezos do século XX, pero non teñen por que ser universais e de feito non o son. Se falamos de cousas como os tratamentos contra o cancro, os dereitos humanos, etc., entón si que supoño que estaremos case todos máis ou menos de acordo que é importante que haxa progreso nesas áreas e que a sociedade estea comprometida no seu conxunto con ese progreso. Na literatura ou na pintura? Pois xa é máis debatible. A min persoalmente pode resultarme incomprensible que haxa xente que escriba novelas que se podían ter escrito no século XIX (en forma, non tanto en contido), pero bueno, tamén admito que non vai morrer ninguén por iso nin tampouco estou segura de que isto nos faga peores como sociedade.
Un dos problemas para min (haha, ao final ves como si que había un problema?) é a confusión que parece existir en torno ao que é innovador e o que non, ou se o innovador é un criterio que consideramos positivo ou non, imprescindible ou non, etc., e isto pasa no sistema galego pero tamén en xeral. Poucas cousas hai que me rebenten máis que que se promocione e reseñe un libro como innovador e distinto para logo descubrir que a suposta innovación está en técnicas que xa usaba Joyce ou mesmo que xa usaban Pardo Bazán e Pérez Galdós á altura de 1880. É dicir, que semella que se considera bo que un libro sexa innovador pero logo non se dan argumentos para xustificar por que é innovador. E tampouco digo que unha novela non poida usar, por exemplo, a corrente de consciencia e usala de forma distinta ao que se ten feito ata agora e por tanto ser considerada innovadora, pero agradecería que todo isto se argumentase e xustificase, non nos materiais de marketing das editoras, que son o que son, pero si polo menos nas reseñas críticas. Sorpréndeme realmente ver que para moitos editores, críticos e escritores (e por tanto profesionais da lectura e literatura) é como se os 100 últimos anos da historia da literatura pois simplemente non se produciron e que facer, por exemplo, unha novela collage é a día de hoxe o celme da trasvangarda. (Os lectores xa é outra cousa, que non teñen tampouco por que estar ao tanto, aínda que moitos o estarán). Non toda novela ten que ser grandemente innovadora, nin ser innovadora vai facer que sexa automaticamente boa, pero tampouco mo vendas como o que non é. Digo eu.
Non creo que o artigo veña sinalar e resolver un problema, penso que é máis ben unha análise, un punto de vista. A veces un colle os libros que considera bos e trata de extraer deles o denominador común. E é moi complicado facer iso, porque se pode chegar á cima do outeiro por moitos camiños e ó final acabas resumindo que son bos porque son bos, porque che gustan. É máis doado analizar os libros mediocres e ver onde fallaron, por que quedaron no camiño. E dese tipo temos exemplos a mans cheas, na nosa literatura e na estranxeira, publicados e sen publicar, propios e estraños.
E un deses denominadores comúns dos que falaba antes (entre moitos outros e sen meterse en aspectos técnicos) ben pode ser, como di Manuel, a imitación do xa visto. Falo dunha imitación corrompida, que imita a forma pero non o fondo. Como me gusta dicir: é coma quen le un gran libro, que lle encanta, pero non é quen de analizar internamente cales foron eses elementos que o encandilaron, e cando tenta reproducir esa beleza ou calidade nos seus propios escritos o que fai é copiar -non falo de plaxiar eh- o argumento, as personaxes, o xénero, a voz do narrador, os mapas, a portada ou mesmo a editorial, pero o resultado non se parece en nada ó que pretendía conseguir, porque non son os elfos, nin as viaxes no tempo, nin un protagonista senil, nin unha aldea inventada a receita do éxito. E tampouco o é facer algo totalmente novo e rompedor.
Eu o que vexo (e non digo que non sexa necesario) é un exceso de análise. Non me entendades mal, porén, onde quedou o momento de gozar da literatura por gozar, só por convivir unha nova historia, unha nova vida que o escritor nos quere transmitir? Cando comezou a converterse isto de opinar dunha novela nunha competición de quen é o mellor analizador/revisor/cuestionador/xxxx-ator do país? Así, a ollo de paxaro, se eu fose un foráneo, alleo a todo (en realidade, ese son eu), pensaría que na Galiza hai un nivel cen veces superior na crítica en canto á escrita. E non digo que iso non sexa bo, o que penso (para min, para os meus ‘adentros’) é… non haberá maiores problemas que vestirnos de elitistas? E non haberá que preocuparse de por que non temos lectores? A miña visión miope, e reducida, só é quen de captar un futuro en que os certames sexan analizados e valorados por catro persoas recurrentes (dá igual que sexan cinco, vinte ou cen certames) e as novelas sexan criticadas por un, dous ou tres persoas que, modo afeccionado ‘on’, len e analizan os mil e un erros que cometen os pretendentes a escritores nun sistema que carece de propostas novas, de escritores novos, de unha perspectiva innovadora e revolucionaria. Mais é normal, non? A revolución non vende nos coles, nin nos instis, nin chega a ser trending topic nos clubs de lectura… Non sei, talvez os meus ollos miopes non sexan quen de ver máis aló e todo sexan laios de dolmen…
Non sei onde ves ti ese “elitismo”. A min dáme a sensación de que cada semana se publica unha obra mestra, se lles teño que facer caso aos críticos que publican nos principais medios de prensa.
Como di o Lois Z, desfrutar da literatura faise realmente coas boas obras, coas malas, sófrese.
Eu penso que en calquera contexto en que se faga calquera tipo de arte, sempre vai haber algún tipo de análise ou crítica. Para min son case inseparables. Isto tampouco quere dicir que todo o mundo tenha que facer ambas cousas por igual e de feito haberá unha grande parte dos lectores aos que a crítica “profesional” lles importe pouco, nin ten por que importarlles. Lendo o teu comentario, quedoume a dúbida de que se cadra no sistema literario galego hai en proporción demasiada crítica ou análise, se cadra proporcionalmente pasamos demasiado tempo (comparados a outros contextos) teorizando e pensando o que se debería facer, aínda que coido que hai unha serie de razóns literarias e sociolóxicas que poderían explicalo.
De todas formas unha cousa é a cantidade e outra a calidade desa análise. Cando apareceu Biosbardia vai aló case catro anos, eu creo que para moitos de nós foi unha salvación atopar un espazo no que se fixese consistentemente crítica de verdade máis que resumir os argumentos dos libros e dicir catro cousas xerais e eloxiosas (ou, menos frecuentemente, criticar unha novela por ter, por exemplo, pouca carga emocional pero logo non explicar cales son as técnicas que lle fallan á autora). Coido que lectores como César Lorenzo, como Xesús González Gómez, fan falta en toda literatura.
No meu caso, e penso que no de todos os que analizan un texto literario, se o que leo me gusta e me presta obviamente a crítica vai ser positiva. Quen non tenta gozar do que le? Iso vai por diante de todo. E logo, cando un non foi quen de gozar con esa proposta, é cando se analizan e expoñen os motivos. Partindo dese punto, onde está o exceso de análise? Pódeselle criticar tamén a un autor que sexa demasiado prolífico?
Ninguén se pode obrigar a gozar de algo que non lle está gustando, por moito que o seu autor puxera alma e materia na súa produción. O obxectivo das recensións non é buscarlle erros a novelas que, no fondo, che pareceron boas. Nin tampouco dicir “home, para ser ti o autor, galego, amateur e coas túas limitacións, quedouche un libro moi xeitoso”.
E tampouco creo que haia un nivel tan alto de crítica no país.
Por partes.
Eva e Lois, eu non digo que Veiga identificase/resolvese problemas. Respondía máis ben á cuestión de que carallo terá que ver o recurso (supostamente novedoso) coa súa calidade, porque eu sigo sen vela. Penso que a analoxía coa pintura é arriscada, en canto a circunscribimos á narrativa: penso que un Pollock literario xa o temos máis que visto/lido unha morea de veces, mais, penso, en formato poético.
En canto ao que di Duncan, completamente de acordo: na literatura galega temos un cancro, e os tumores están perfectamente localizados. A pirámide de lambepenicos é alongada, e malia todo, a literatura semella non ocupar nela chanzo ningún. Curioso.