Camilo Gonsar, comentarista literario

Xesús González Gómez.

A finais deste 2023, en novembro, cumpriranse os quince anos do pasamento de Camilo González Suárez-Llanos (Sarria, 1931). Camilo Gonsar, como asinou as súas obras a partir de Cara a Times Square (1980), aínda que este pseudónimo, ou anagrama, aparecera primeiramente na revista Grial en xullo de 1977, nº 57, como Gonzar: «De onte e de hoxe». En números posteriores desta revista (no 61, xullo-setembro 1978, «Tres impresións e un incidente») xa aparece como Gonsar.

Foi Gonsar un dos «puntais» do que se deu en chamar «nova narrativa», ciclo literario, que non movemento narrativo, como teiman algúns e algunhas en denominalo (para R. Wellek –Historia literaria. Problemas y conceptos, Barcelona, Editorial Laia, 1983–, movemento «é un termo que deberiamos quizais reservar para un colectivo en loita, provisto de autoconciencia, para unha serie de actos e manifestacións e cuxa descrición non ofrece maiores problemas»). A «nova narrativa» –o de galega xa o damos por suposto– non foi ningún movemento: foi un ciclo iniciado en 1954 con Nasce un árbore, de Gonzalo R. Mourullo, e liquidado, precisamente, por Camilo Gonsar en 1980 con Cara a Times Square, se debemos acreditar en Manuel Forcadela, Manual e escolma da Nova narrativa galega (Santiago de Compostela, Sotelo Blanco Edicións, 1993), e eu acredito.

Camilo González Suárez-Llanos publicou o seu primeiro libro, Lonxe de nós e dentro, en 1961 (Ed. Galaxia, Col. Illa Nova): un conxunto de relatos saudado no seu momento por Méndez Ferrín («Aparición del behavorismo en la narración gallega, Lonxe de nós e dentro, de Camilo G. Súarez-Llanos», La noche, 19 de abril de 1961, e logo en Papeles de son Armadans, nº 63, xuño de 1961, p. 331-332, recensión asinada coas iniciais M. F. –para amantes dos datos, digamos que nese mesmo número, F. C., Fernando Cadaval, é dicir, Carvalho Calero, asinaba unha recensión de O señorito da Reboraina, de Otero Pedrayo, e publicábanse diversos poemas de Guerra da Cal en galego con versión castelá de Celso Emilio Ferreiro). Un ano despois, González Suárez-Llanos daba ao prelo, da man de Galaxia, a súa novela Como calquer outro día, coa que se colocaba no pelotón de cabeza da narrativa galega. Mais… até dezaoito anos despois non puideron os lectores galegos gozar dunha obra súa, a devandita Cara a Time Square. Neses longos anos, entregou uns poucos escritos na revista Grial e unha tradución da «Carta a Arnauld», de Leibniz, aparecida na mesma publicación.

En 1983 deuse ao prelo (Edicións Xerais) a, talvez, novela súa máis coñecida: Desfeita, (1983). Tres anos despois, Galaxia publicaba a segunda edición, corrixida e aumentada, do seu primeiro libro: Lonxe de nós e dentro e outras páxinas. Se ben colaborou en diversos volumes colectivos, ou en revistas como A Trabe de ouro, até 1994 non aparece en volume autónomo outra obra súa: Cemento e outras escenas (Ed. Nigra) e ao ano seguinte Arredor do non (Edicións do Cumio), e nove anos despois Galaxia publica a que sería a última novela, A noite da Aurora (2003). O ano anterior fora recibido na Academia galega, titulándose o seu discurso de recepción Sobre a literatura galega: un achegamento subxectivo, discurso respondido polo seu amigo, e tamén editor, Xosé Luís Franco Grande, discurso que hoxe se pode ler na rede. No 2008 Galaxia, cun limiar de Manuel Forcadela, publicou o volume Relatos completos (1961-1995).

Como se pode deducir doadamente, Gonsar non debía pasar o día a escribir, ou se o pasaba, debía corrixir e romper moito, xa que hai longos períodos en que a súa actividade escritora é case que nula. Por exemplo, de 1962 a 1980, cinco escritos e unha tradución aparecidos en Grial, e máis nada. Non obstante, o que acabo de afirmar non é correcto: nas memorias anuais da Casa Galicia-Unidad Gallega, de Nova York, dos anos 1960 ao 1963, incluídos ambos, é dicir, en catro memorias, aparecen escritos de Camilo G. Suárez-Llanos, o primeiro deles asinado en Syracuse, Nova York, en cuxa universidade estivo contratado o escritor de Sarria. Son catro escritos que falan de libros galegos. [Despois de fozar en diversas hemerotecas, pódese ter (tense) a impresión de que nos anos 1960 os libros galegos, talvez porque se publicaban poucos, gozaban (sic) de máis recensións que na actualidade.]

Camilo Gonsar ou Camilo González Suárez-Llanos, foi (é) un dos mais interesantes novelistas e narradores galegos da segunda metade do século XX. Morreu hai quince anos: por que nunca entra nas «quinielas» do Día das Letras, cando se ten dedicado esta xornada a verdadeiras nulidades (como escritore/as)? Vai sendo hora de se decatar de que os edificios deben construírse con sólidos alicerces e boas estruturas e non soamente fiándose dos «ornamentos» (xa S. Kracauer no seu día avisou do que acontecía co ornamento e o que é a súa estrutura[1]), senón, finalmente, poderá pasar o que sucedeu cos denominados países de «socialismo real»: eran reais mais non socialistas, e de aí que se afundisen como castelo de naipes, en pouco tempo sen necesidade de rebelións armadas nin invasións exteriores e sen que ninguén, en realidade, chorase a súa «perda». A nós (galegas e galegos) cústanos, como dirían os casteláns, «Dios y su madre» edificar unha literatura: se os alicerces dese edificio literario se constrúen con materiais defectuosos, o mesmo que as estruturas, e os tellados resultan ser de amianto, haberá que derrubalo para que non nos caia enriba ou nos contamine de xeito mortal, e, entón, poderemos construír un novo edificio? Difícil o vexo. Fuxamos todos do politicamente correcto que, ao final do camiño, resulta ser completamente reaccionario e prexudicial mesmo para aquilo que se quere protexer. Camilo González Suárez-Llanos, Camilo Gonsar, merece un Día das Letras moito máis e moito antes que moitos escritores que diversas asociacións postulan, simplemente, para poder gañar un pouco máis de poder cultural (simbólico e económico).

En fin, aí van, sen máis preámbulos – aínda que haxa que lamentar que Gonsar non continuasen coas súas «recensións» de libros galegos: as tres que reproducimos son modélicas e están no transfondo do seu discurso de recepción na Academia Galega– os catro escritos aparecidos nas Memorias da Casa Galicia-Unidad Gallega, de Nova York. Escritos que, non dubidamos, coñece moita xente, e quizais mesmo algunha traballou con eles, mais pensamos que paga a pena difundilos, malia que estean colgados na rede. Transcribímolos tal como apareceron, corrixindo algunha gralla e pondo algún acento para non despistarse na súa lectura.

Dous narradores galegos: Fole e Cunqueiro

No campo da prosa narrativa que se ten escrito na Galiza nos derradeiros anos, sobresaen as figuras de Ánxel Fole e Álvaro Cunqueiro.

Do primeiro publicou a Editorial Galaxia dous libros: A lus do candil –co subtíduo de «Contos a carón do lume»– i outro mais groso, Terra Brava. De Cunqueiro a mesma editorial publicou: Merlín e familia, As crónicas do Sochantre, Escola de menciñeiros e fábula de varia xente i unha peza dramática, O incerto señor don Hamlet.

Lémbrome de que un amigo meu calificou a Fole en certa ocasión de «azoriniano». E, certamente, se comparamos a Fole cos artistas do noventaeoito, verémolo, ao meu xuicio, mais na liña de Azorín e de Baroja que na de Valle-Inclán, a pesares de que Valle-Inclán é unha das maiores preferencias literarias de Fole. Trátase, pois, dun feito paradóxico, no que penso eu que Fole nada perde.

Ainda que tendo unha persoalidade propia ben marcada i en conxunto mui distinta da de Azorín, «azorinianio» éo[2] Fole, efeitivamente, pola súa especial sensibilidade prós, en aparenza, pequenos detalles. Pequenos detalles en aparenza quer decir detalles que, pasando mais ou menos desapercibidos pra unha mirada ordinaria, acadan, non oustante, nos ollos do artista, unha grande categoría siñificativa. É curioso, por exempro, que en poucos relatos de Fole deixe o narrador de describir morosamente os diversos platos de un xantar, ou dunha merenda, ou dunha cea. Revélasenos de tal xeito o placer que unha mesa ben provista proporciónalle ó home galego, rasgo esencial do seu carácter.

De detalle en detalle, a xente e a terra galegas –a traveso da Galiza Brava i arredada do Caurel– van quedando apreixadas nos libros de Fole. E como íl mesmo é fondamente galego, dase en Fole como unha síntese de arte realista e popular i arte refinadamente subxetivo, unha síntesis que se apousa nunha previa serie de correspondencias entre Fole i o mundo que refrexa. I eisí, ó engado que o Alén ten pró paisano galego, corresponde o especial interés de Fole polo misterio e polos fenómenos oníricos, e nada mais concordes que a fala caurelán –inxel, delicada, con resoancias arcaicas– i o estilo adecoado prá espresión literaria de Fole.

A obra de Cunqueiro, en troques[3], e o froito dunha libérrima e orixinal fantasía. Fantasía libérrima que non coñece, lindeiros: o que poidéramos chamar realidade ouxetiva, en vez de sere un freno, é pra ela unha forza motriz mais que intensifica o seu desenrolo. A fantasía cunqueriana (sic) «sírvese» da realidade, pro non lle outorga valor normativo ningún, porque non ademite normas. E de tal fantasía xurde un mundo amoral e inxel, primitivo e complicado, esteticista e humorístico; un mundo ledo no que hastra os difuntos que poban as páxinas de A crónicas do Sochantre rebosan «joie de vivre».

Nun pequeno traballo periodístico encol de Cunqueiro, afirmaba Fole que, ó rematar unha obra cunqueiriana, o lector decíase que ou o mundo era tal como Cunqueiro o concibe ou non ten ningunha gracia. Veleiquí certeiramente resumida a impresión fundamental que do arte de Cunqueiro queda. As historias de Cunqueiro son, dende logo, por demais absurdas e arbitrarias, mais ¿non é a realidade igoalmente absurda i arbitraria? Boa parte da Literatura francesa dos nosos días inspírase neste sentimento. I o que pasa entón é que o lector das obras de Cunqueiro esperimenta, o que teñen de absurdo i arbitrario como común a ela i á realidade e resulta ferido polo contraste: as primeiras son absurdas i arbitrarias con gracia; a segunda, sin ela. En certa maneira, é como si Cunqueiro se reíse da pobreza de recursos da realidade.

Escribe Cunqueiro un galego de outa beleza. A peza dramática O incerto señor do Hamlet, máis que representada, debería sere grabada nun disco por artista[s] que oralmente souperan traducir a música que fai Cunqueiro ca nosa língoa.

Syracuse, Nov. 1960.

Casa Galicia (Unity Gallega of the U. S.) XX aniversario.

Memoria 1960, decembro 1960, p. 40

Encol do poeta Díaz Castro

Fomos visitar ao poeta Díaz Castro, con motivo da recente publicación do seu libro Nimbos. Fomos visitalo ao Instituto de Cultura Hispánica de Madrid, no que polas mañás traballa. Dous ou tres anos atrás fixéramoslle unha visita semellante, acompañando a Ramón Piñeiro. Sabíase mais da poesía de Díaz Castro que do poeta. E non, dende logo, porque fose unha obra poética grande, cuantitativamente considerada: pro a calidade das catro ou cinco poesías que díl figuraban, por exemplo, na escolma da poesía galega contemporánea editada por Galaxia, non pasara desapercibida prós aficionados á nosa lírica.

Vive Díaz Castro fisicamente alonxado de Galicia e non forma parte, que sepamos, de círculo literario ningún. Circunstancias que non son contradictorias, naturalmente, cunha vocación poética seria, e radicalmente dependente dun trasfondo galego.

Iste segundo aspecto –o trasfondo galego– está en Díaz Castro intensificado por un dominio pouco común do idioma. No galego díl xúntanse unha alta dinidade literaria i unha grande naturalidade. O feito de que conte Díaz Castro cunha boa formación lingüística –estudiou varios idiomas, entre iles o latín– non o predispón ao emprego dun galego abstracto e artificioso, senón que, polo contrario, afíalle a sensibilidade pra un galego que debe sere, denantes que nada, real.

O libro poético de Díaz Castro inséñanos, unha vez mais, algo elemental, porque a miúdo esquécese: que a obra literaria hai sempre quen xuzgala a posteriori. Unha poesía ben tradicional –na forma e no fondo– como a de Díaz Castro, é mais nova, mais orixinal e fresca que a maioría das poesías que encaixan nas derradeiras tendencias poéticas formales e materiales.

Autenticidade –pra Díaz Castro o poetizar dista moito de sere xogo–, finura –e rara virilidade–, forza evocativa, permanente sentimento da «pérdida» da terra natal, equilibrio entre o subxetivo e unha xenerosa comprensión do mundo esterno: todas estas notas cadran ca poesía de Díaz Castro. Pro, certamente, sería insensato querer transmitir con estas notas e con moitas máis unha impresión que únicamente a leitura direita poderá dar.

Casa Galicia (Unity Gallega of the U. S.)

Memoria 1961, decembro 1961, p. 64.

Prosa galega

No libro O crepúsculo e as formigas (Editorial Galaxia, Colección Illa Nova), ofrécenos X. L. Méndez Ferrín unha presada de relatos do mais variado en canto ao contido i á forma, pero todos iles, co nada ordinario común denominador dunha calidade literaria excelente. Decimos «relatos» apoñéndolle a esta palabra unha intención significativa pouco precisa i aberta. Pois dentro da sinalada variedade temática e formal das obras que integran o libro de Ferrín, hainas que encaixan perfeitamente no que se adoita entender por «conto» –as que levan por título «Os homes e a noite» i «O Suso», por exemplo–; outras, en cambio, son verdadeiras novelas cortas –«A cabeza fendida»–. Pero mais importancia parécenos o dominio[4] que amostra Ferrín dos dous puntos de vista: do realista, do ouxetivo, e mais do subxetivo, do predominantemente imaxinativo.

Dentro do primeiro, podemos destacar o xa mentado «Os homes e a noite», co que se dá principio ao libro, un conto acabado na súa brevedad (sic), con un final solprendente i orixinal. Polo tema, pertencería iste conto ao que chamamos «literatura picaresca galega», que xa non está somentes no mundo das posibilidades, pois ten, por citar un exemplo, a valiosa realización de A Esmorga, de Blanco Amor. Fora de ista coincidencia na materia picaresca, non queremos establecer ningunha outra semellanza entre Blanco Amor e Ferrín, que son dúas personalidás literarias enteiramente difrentres.

No relato «A cabeza fendida» –tamén na liña realista, aínda que a clasificación que usamos eiquí de realista ou non realista hai que entendéla, naturalmente, dun xeito mui elástico– actualiza Ferrín as súas cualidades de auténtico novelista. Desprega Ferrín niste relato un realismo ao mesmo tempo clásico e novo, que nos trai certas relembranzas do cine. E, certamente, nél cumpre unha das condicións implícitas no frorescemento do auténtico novelista: referímonos á de estar Ferrín ben embebido do epíritu do seu tempo.

Por último, non deixaremos de destacar tamén «O Suso», conto todo él envolto nunha néboa poética i onírica, todo el cheo de sutiles resoancias do mundo infantil.

Un prólogo, denso e lúcido, de Ramón Piñeiro, no que se analiza o desenvolvimento da personalidade literaria de Méndez Ferrín, completa o libro que comentamos: libro sobranceiro, non só no panorama da literatura narrativa galega, senón da española, en xeneral.

…………………………

Tamén publicou a Editorial Galaxia o libro Villardebós (sic), de Silvio Santiago. Villardebós é a aldea na que Silvio Santiago nascéu. I o único propósito de Silvio Santiago foi o de contar a súa infancia en Villardebós, tal e como íl a lembra, sen deformála conscientemente, mesmo chamando ás persoas polo seu nome verdadeiro. Tal propósito –que noutras maus moi ben poidera terse resolto nun exemplo mais de noxenta literatura costumbrista (sic)– froitificóu nun libro que, a mais de ser unha obra maiestra de arte, é un precioso e insostituible documento sociolóxico. Un libro do que se pode decir con toda tranquilidade qui (sic) é un acerto total.

Casa de Galicia-Unidad Gallega

Memoria 1962, decembro 1962, p. 52.

Un libro sobre o humor

Pubricáronse, últimamente, moi interesantes ensaios en lingua galega: os de García-Sabell, o de Celestino F. de la Vega, o de Ramón Lugrís… Todos iles fecundos en suxerencias, todos iles importantes abondo pra xustificar moitas páxinas de crítica e comentario. Nós imos falar agora do ensaio de Celestino F. de la Vega: O segredo do humor. Pero claro é que non pretendemos facer unha crítica profunda do mesmo, sinón, simplemente, deixar constancia de unhas poucas ouservacións mais ou menos marxinais.

É ben sabido que o humor, como a saudade, conta como unha das características siñaladas do pobo galego. Pois ben, eisí como a Ramón Piñeiro debémoslle unha filosofía da saudade, eisí tamén, dende agora, debémoslle a Celestino F. de la Vega unha filosofía do humor. Dános, pois, un traballo científico, unha sistemática esculca intelectual. Certo que, como non se trata de ciencia exacta, pódese ou non estar de acordo cos resultados e caben, ademais, diversos grados de conformidade. Personalmente, temos os resultados por certeiros i estimamos que naide pode negarlles importancia i agudeza, ainda no caso de que se manteñan outras tesis. Pero hai mais, Celestino F. de la Vega non solo nos amostra o que o humor é, sinón que tamén, dun xeito mais ou menos implícito, toma posición diante dél, toma posición parcial, subxetiva i humana, hasta o punto de que, finalmente, fai tanto un estudio como unha apoloxía. Eiquí atopámonos de novo, naturalmente, coa real posibilidade de múltiples discordias. Mais é [dá a impresión de que se perderon palabras na imprenta], eiquí as posibilidades de discordia son mais radicales. Porque o adherirse a esta apoloxía estarálle privado a todo aquil que non teña simpatía pola actitude vital do humorismo. No libro de Celestino F. de, la Vega quedan rexistrados abondantes exemplos de sobranceiros homes de letras españoles nos que había, non xa indiferencia, sinón unha marcada xenreira pra o humorismo. O humorismo é unha cualidade innata; o que foi nado sin ela, non a poderá adquirir, como non a poderá perder quen a posea (e non é que pretendamos restarlle importancia ao influxo, nista cuestión, da esperiencia biográfica). Pero tamén agora debemos precisar: moitos haberá refractarios á causa do humorismo, pero, como identificación e comprensión non son o mesmo, nadie (sic) deixará de ver no libro de Celestino F. de la Vega unha obra que sobresai considerablemente do común da literatura ensayística (sic). Hai que supoñer que o ensayista sinte sempre algún interés, grande ou pequeno, pola materia ouxeto do seu ensaio, seña a que seña. Pero non sempre, sinón mui raras veces, dase o caso do que chamaremoos «ensaio esencial», é decir, do ensaio que responda ás mais íntimas inquedanzas, o á mais íntima natureza, da personalidade do autor. Cando tal ocurre, o ensaio tínxese de carácter poético, en canto expresión dunha subxetividade, é decir, cobra o mais alto valor literario. I unha boa obra literaria debe ser xustamente reconocida por todos, con independencia do seu contido ideolóxico e das súas implicaciós vitales.

Celestino F. de la Vega escribéu co O segredo do humor un ensaio esencial, dotado da mais fonda autenticidade subxetiva e, polo tanto, poética. Ista subxetividade, ista forza poética, non están espresamente manifestadas, pero percíbense latexantes por baixo da aparente e digna frialdade do análisis fenomenolóxico. Proba decisiva de que Celestino F. de la Vega, ao esplicar o humor, esplícase a il mesmo, é que o libro non carece de humorismo. Lembremos a frase final: «O tema, sin dubida, non queda esgotado, quen queda esgotado é o autor.») Próbanolo  tamén, de maneira direita, a dedicatoria familiar, na que il, o autor, ofrece O segredo do humor como vehículo pra comprender a súa propia ledicia i a súa propia tristura.

Casa de Galicia-Unidad Gallega

Memoria 1963, decembro 1963, p. 48.

[1] Siegfried Kracauer, «Ornamento de la masa» in Estética sin territorio, Murcia, Colegio oficial de aparejadores y arquitectos técnicos de la Región de Murcia, 2006, p. 257-274, edición e tradución de Vicente Jarque.

[2] Errata no orixinal: euo

[3] Errata no orixinal: en trogues.

[4] Errata no orixinal: domonio.