Pequena antoloxía de cartas surrealistas (2)

Cen anos de surrealismo

Xesús González Gómez.

O surrealista que escribe estas cartas é Marcel Noll. Jean-Paul Clébert, no seu Dictionnaire du surréalisme (París, Éd. du Seuil, 1996), dedicáballe estas liñas: NOLL Marcel – Noll forma parte dos dezanove que, segundo o Manifesto, fixeron acto de surrealismo absoluto e instaláronse de maneira estábel no castelo soñado por Breton. Antes participara nas actividades dadaístas e Sanouillet [Dada à París] preséntao como un dos defensores máis virulentos de Paul Éluard cando a memorábel liorta de Coeur à gaz[1] en 1923. Colaborou a continuación en La Révolution surréaliste publicando textos automáticos e relatos de soños, responde á enquisa sobre o suicidio: «Quen me chama?».

En 1926 é un dos tres paseantes das Buttes-Chaumont que Aragon pon en escena n’O campesiño de París. É a el a quen Éluard lle dedica Le Dessous d’une vie (1926). En 1927, dirixe a Galerie Surréaliste rúa Jacques-Callot. Mais, en 1932, toma posición no caso Aragon e asina a petición a favor deste. Afástase desde ese momento definitivamente do movemento, p. 411[2].

Noll, en 1932 volve a Estrasburgo e alá foi o xerente da edición en alemán do órgano do Partido Comunista Francés, L’Humanité (quen queira saber máis de Noll, tanto da vida como da súa pouca obra, pode dirixirse aquí. Até o inicio da década dos anos 10 do presente século, pouco se sabía de Marcell Noll: nin a data do seu nacemento (1902) nin da súa morte. Soubérase que fora voluntario das brigadas internacionais, mais non se sabía onde morrera: exactamente, no fronte da Cidade Universitaria, en Madrid, o 5 de xaneiro do mencionado ano de 1937. En agosto do ano anterior alistárase nas Brigadas Internacionais. Louis Aragon, compañeiro de partido, nunha entrevista que lle fixera o surrealista belga Marcel Mariën, chegara a afirmar que Noll fora fusilado en Barcelona polos anarquistas a cuxo mando estaba o poeta surrealista Benjamin Péret: Aragon colocábase doadamente, e estas declaracións non sabe un se as fixo bébedo de ideoloxía ou bébedo de espirituosos.

Stanislas Fumet foi un escritor, crítico de arte sobre todo, católico, militante diso que deron en denominar «catolicismo social». Se, segundo George Orwell, os novelistas católicos, no seu 99%, son prescindíbeis completamente, os críticos de arte (ou sociais) de tal tendencia, non digamos. O mesmo acontece con Fumet, que foi, iso si, un defensor do que se chamou no seu día «vangarda» ou «vangardismo oficial». O tal Fumet, nos anos 1940-50, escribía na revista La Table Ronde, teoricamente gaullista, como o propio Fumet, mais na que colaboraban elementos tan demócratas como o español Gonzalo Fernández de la Mora e outros de tal teor. Tamén foron colaboradores asiduos os escritores, maiormente novelistas, chamados en Francia «hussards» [húsares], escritores de tendencias que, falando en linguaxe actual e «español» irían do PP a Vox. Nesta revista, e agora non podo dicir en que número nin en que data, pois non o anotei, publicou un pequeno escrito titulado «La belle captive aux mains du surréalisme» (a «bela cativa» é a «pintura»). Este escrito acaba coas seguintes palabras (traducimos): «Era posíbel ser pintor e surrealista? That is the question! Era necesario escoller entre os dous estados. O surrealismo é unha posición poética, un fermento de corrupción dos límites do natural, tratados como fronteiras morais. Mais, para xerar unhas plástica durábel, seríalle necesario outra cousa que o gusto de sorprender». Ante tales parvadas só cabe o silencio.

Antes deste intercambio epistolar, no número 7 de La Révolution surréaliste (15 de xuño de 1926), aparece un solto sen asinar (seguramente obra de Robert Desnos) en que se di o seguinte:

RECENDO? NON: FEDOR![3]

Un tal Stanislas, que fala do «seu Baudelaire» coma se se deitase con el, acaba de descubrir que o Marqués de Sade é un autor católico. O Sr. Stanislas Fumet, cuxo apelido é todo un programa, e que debe necesariamente posuír uns pés tan católicos como a súa obra, merecería algunha noite atoparse co fantasma do divino marqués. Se, por outra parte, este se fixese esperar, e como estes señores do clero esaxeran cada vez máis, estaría encantado de ocupar o seu lugar para ensinar ao Sr. Stanislas Fedor de que maneira o escritor católico que sen dúbida eu tamén son, pretende tratar a sancristáns e ras de auga bendita de toda clase e condición. O Sr. Stanislas Fedor non só é un cretino da máis grande magnitude, é tamén un deses repugnantes personaxes que unha longa manipulación de crucifixos e de santos inverteu da cabeza aos pés.

Un día, aínda que pouco me importa a memoria dos mortos, será apropiado ensinar brutalmente a este canalla clerical que nin Baudelaire, nin Rimbaud, nin moitos outros son os instrumentos de seu sucio traballo e os seus turbios manexos.

Velaí, xa que logo, o intercambio epistolar entre Noll, Fumet e Anne-Michel Fumet.

CORRESPONDENCIA DE NARCEL NOLL CON STANISLAS E ANNE-MICHEL FUMET

3 de xuño de 1926.

Ao Sr. Stanislas FUMET, enviada a Éditions Plon, 8, rue Garancière, París.

SEÑOR

Acho que non se discute cos vosos semellantes cando eles se permiten apropiarse dun home que os trata a patadas no cu. Que mágoa, a pesar de todo, que vostede non se encontrase no meu ambiente (pode darlle as grazas ao seu imbécil deus) no momento en que debía informarme, entre outras cousas, de que tal poema de Baudelaire é unha bonita oración da noite. Baudelaire católico? Crente? Como entón sería poeta? Debo informarlle, señor, que o considero un mamón, un covarde e o último dos porcos.

Marcel NOLL.

5 de xuño de 1926.

SEÑOR (porque señor hai que dicir!)

Está mañá, examinando o correo de meu marido, encontro a súa encantadora carta e dedícome a responderlle antes de que meu marido lance os seus ollos sobre as súas inútiles inxurias, que descobren unha alma covarde, inxusta e baixa. Desexo enganarme! Mais non xulga demasiado rápido vostede mesmo? Non se debe nunca comezar mediante inxurias. Porque vostede sabe ler e escribir, iso proba que vostede é un home civilizado –a súa carta non o proba. Non se cabree e teña paciencia. Coñece vostede por casualidade o sentido da palabra «católico»? Como se atreve a escribir a palabra Deus? Poida el prohibirlle pronunciala até nova orde. Porque vostede é poeta (o que dubido, ai), rógolle que non responda a esta carta máis que para iniciar un combate leal, espiritual e xusto. Estou enteiramente á súa disposición na medida do pouco tempo libre de que dispoño para responder  con paciencia a todas as súas preguntas e obxeccións. Mais trate en adiante conter esa vaga inútil de tantas palabras inxuriosas.

Só hai unha interrogativa na súa carta. Está no terceiro parágrafo: «Baudelaire católico?, Crente? Como entón tería sido poeta?». Partamos de aquí, quere. Vexo que vostede non sabe mesmo DO QUE SE TRATA e que na cegueira dalgunhas vellas pequenas tomas de partido e a malvada ignorancia dunha cólera inútil, vostede non o albiscou. As miñas intencións son simples e abertas: quero probarlle que está equivocado. Se verdadeiramente vostede é un home franco, sincero e, xa que logo, heroico, rógolle que recolla aquí a luva dun duelo espiritual. E sen palabróns, por favor, ou estrito mínimo, se é un costume demasiado vello.

Deséxolle a Paz. Non podo dicirlle que lle perdoe os seus palabróns porque vostede está orgulloso deles.

Anne-Michel FUMET

Estrasburgo, 6 de xuño de 1926.

SEÑORA

É verdadeiramente o sinal dunha gran desenvoltura, dun fondo descoñecemento, tamén, das cousas de que se trata e que vostede me reprocha ignorar, querer facer da Poesía un pasto de conversa, unha ocasión para exercer máis ou menos gran presenza de espírito, despois de constatar os efectos dunha pequena dialéctica confeccionada nas horas de lecer.

Pois ben, non! Señora, non é a min a quen corresponde recoller esa luva da que fala. Tanto máis canto xa me servín dela para losquear o seu marido. Gustoulle citar o terceiro parágrafo da miña carta ao Sr. Fumet pedíndome a partir de aquí. E por que, xa que logo? Non comprende que iso sería facer trampas? Que sería tan deshonesto como o seu truco, que consiste, por outra parte, en me avisar que en caso de silencio pola miña parte, eu pasaría aos seus ollos por ser un home sen franqueza, sen lealdade, sen heroísmo (moi conseguida esta última evocación!)?

Va, Señora, abandonemos ese ton que deriva cara á indulxencia. Trátase dunha conciliación imposíbel. E é perder o seu tempo querer facer revivir, por medio dunha mestura turba de baixa sentimentalidade, un dogma morto desde hai moito tempo.
O seu deus, dixéronme, perdoa os desvíos de todo tipo dos homes. A poesía, Sra. –e é todo o que me queda por dicirlle– non perdoa. Víngase. Non desespero en converterme un día, ao azar dos encontros, nun instrumento da súa vinganza.

Marcel NOLL.

PS. – Fago o seu pobre marido persoalmente responsábel da pequena imprudencia cometida burlando moi inutilmente a miña alma covarde, inxusta e baixa.

15, rue Linné, luns.

SEÑOR

Recibo a súa carta e vexo que falamos chinés. –Primeiramente, dirixíndome a esa parte en vostede que é máis nobre, prohíbolle pronunciar entre nós o nome do meu marido e dirixirlle a sombra dunha inxuria. Prohíbollo, e o que é nobre en vostede debe comprenderme e obedecerme. O «imprevisto» fixo que eu abrise a primeira carta: é por tanto un asunto leal entre nós os dous. –Sexa abondo cabaleiresco para ver en min un campión digno de vostede–. Non quero darlle a beber ningunha «mestura turba de baixa sentimentalidade», mais esíxolle unha explicación máis longa, máis polo miúdo a fin de comprender o sentido das súas inxurias desleais e groseiras. E ademais síntome co dereito, o deber e a forza de defender a Poesía tanto como vostede. Farei encantada a viaxe até Estrasburgo para recibir unha explicación franca, de viva voz, pacífica, xusta e sincera. Mais non poderei ir até dentro dun mes. Entón poderémonos encontrar nun terreo igual de sede de xustiza: sen inxurias, sen violencias inútiles (porque todo isto é a forza dos débiles). Sen vinganza tampouco. Esa palabra «vinganza» vostede non sabe o que significa para min. Tocou na miña alma e ao que é a preocupación esencial da miña vida. Esperando, por tanto, poder ir a Estrasburgo, pídolle a lealdade de me escribir cousas máis precisas e saber que estou á súa enteira disposición para responder. É moi grave: vostede permitiuse inxurias groseiras e baixas totalmente inxustificadas e non ten a forza de soportar as que eu lle escribín na miña carta!! – Señor, lealmente, pídolle precisións.

Xúlgueme un adversario digno de vostede. Un adversario xusto e pacífico.

Sabe, Señor, o que é a Paz e o Universo o ignora. Equivócase absolutamente ao dicir que Deus perdoa os desvíos de todo tipo. Engánase porque ignora o que é o Inferno e o que é a Paz. Atrévome a considerarme tan «poeta» coma vostede e o mesmo que vostede non dubidou un segundo para escribir a súa primeira carta, teño o dereito de pedirlle, de esixir explicacións, porque fun eu quen recibiu esa carta en ausencia daquel a quen ía dirixida e é só a min a quen ten vostede diante, porque sentín o deber de tomar todo isto para min soa. Espero que confíe en que non lle digo a sombra dunha mentira, sendo absolutamente incapaz de mentir nunca.

Vostede decátase de que me debe unha explicación, máis detallada e máis leal, máis xusta tamén. Vostede está absolutamente equivocado ao escribirme ao principio da súa carta que eu quero «facer da Poesía un pasto de conversa, unha ocasión para exercer máis ou menos gran presenza de espírito, despois constatar os efectos dunha pequena dialéctica confeccionada nas horas de lecer». Ah, Señor, gustaría con toda a miña alma que o seu encontro comigo lle curase dun grave defecto, do que eu xa estou curada, e é a inxustiza dun xuízo no ar. Vostede non achará en min ningunha dialéctica, nin sombra de charlatanaría, habilidade, astucia e de divertimento do espírito. Eu tomo as cousas demasiado gravemente. E se falo das horas de lecer é que as miñas obrigas de mamá me absorben moito. Espero de aquí a un mes ir a Alsacia a acompañar aos meus dous fillos de vacacións. Así poderiámonos coñecer máis amplamente. E entón, e somente entón, a verdade aparecerá: o amor ou o odio na xustiza e na verdade e non estas palabras nesgadas, estes golpes de espada na auga, completamente absurdas. Vostede mesmo o verá. Repare que non quero embarcalo nunha discusión filosófica ou dogmática. Quero simplemente pór as cousas en claro.

Non, Señor Noll, eu non fago trampas e non as faga vostede tampouco. Vou a vostede sen odio, sen rancor, sen cólera porque non quero xulgar demasiado rápido. Vou a vostede para comprender as súas queixas. Non é por curiosidade que vou, senón porque quero comprendelo. Quero comprender o que o encolerizou e por que a súa alma atormentada se irritou e se traizoou a si mesma actuando tan pouco lealmente na cegueira da súa cólera. Eu non lle pido dialéctica. Pídolle gravemente que é o que vostede quere dicir exactamente. Se non sente o gusto de emprender unha longa correspondencia, entón respóndame que está de acordo en vernos en Estrasburgo a principios de xullo.

Anne-Michel FUMET

Estrasburgo, 21 de xuño de 1926

SEÑORA

Hai que acabar. Escúsome do retraso en responderlle polo tempo que me foi necesario para dar unha aparencia de orde á súa carta. Apresúrome a engadir que comprendo facilmente que, ocupada como está en dar de comer papa a dous cativos, vostede non ten tempo para coidar, como sería necesario, o seu estilo.

En fin, se comprendín ben, vostede pregúntame se podo acreditar na utilidade da súa viaxe a Estrasburgo. Como non, preciosa! Non lle sería posíbel, non obstante, enviarme unha das súas fotos? Porque comprenderá que lendo e relendo as súas cinco páxinas de papel cebola non puiden albiscar algunha cousa que me faga desexar a súa presenza aquí. E vostede sabe sen dúbida tan ben coma min que palabras como paz, universo, inferno, etc., nunca fixeron empalmarse a ninguén. Sería comprender mal as miñas cartas precedentes pensar que eu poida contentar coa lectura ou a audición dos seus engados, dos seus berros do corazón, da súa histeria.

Trátase de vivir, madame, de vivir o rabo no Ceo!

Marcel NOLL

23 xuño 1926.

SEÑOR
Fíxolle falta unha moi longa reflexión para non achar máis que ese pobre medio parvo e groseiro, para liberarse dunha franca explicación finxindo trasladar a atención a outra cousa. Estou moi asombrada de non encontrar en vostede unha faísca da verdadeira e auténtica coraxe de alguén que está tranquilo e seguro de si, senón soamente unha bravata groseira e ameazas absurdas.

Non conteste máis: é inútil continuar porque vostede se esconde sempre. Desexo que encontre, que descubra un día no fondo do seu propio corazón esa simple e pura verdade que debe curar, fortificar e consolar o mundo.

Sen ningún rancor, na sinceridade absoluta deste desexo,

A.-M. FUMET

La Révolution surréaliste, nº 8. 1 de decembro de 1926, pp. 26-28.

[1] Os futuros surrealistas boicotearon a representación desta obra teatral de Tristan Tzara, quen acabou chamando a policía. Durante esta liorta, Breton rompeulle un brazo a Pierre de Massot. Nos anos 50, ou pouco antes, reconciliáronse, e á morte de Breton Massot escribiu un folleto-homenaxe: André Breton le Septembriseur, Paris, Le Terrain Vague,1967.

[2] Clébert trabúcase: non asinou a petición a favor de Aragon, aínda que lle pediu información sobre el a Breton, segundo José Pierre.

[3] Fumet: recendo, aroma, etc.