Unha volta final e poética ao redor de Louis Aragon

Xesús González Gómez.

En 1977, datada en Moscova o 5 de novembro, o xornal (vespertino) parisiense Le Monde reproducía o seguinte despacho da axencia oficial soviética Tass: «Louis Aragon vai ser condecorado coa Orde da Amizade dos Pobos Soviéticos con motivo do seu oitenta aniversario, polas súas numerosas actividades públicas e literarias a prol de desenvolver a amizade entre os pobos de Francia e da Unión Sovietica.» E reproducía as seguintes declaracións do autor de La diane française: «O corazón máis grande non poderá conter todo o amor polo pobo soviético; para que as xentes coñezan mellor os inmensos sacrificios que aceptaron en nome do porvir, en nome do socialismo real, quixera axudar ás xentes do meu país a non dar creto a todas as mentiras que se lle imputan… Que a palabra e o canto do home soviético resoen por riba das mentiras e das baionetas, por riba dos estrondos atómicos e das ramplas de lanzamento, como unha resposta ao canto que aflora dende as profundidades de Francia.» Era a terceira condecoración soviética entregada a Aragon, e significaba a «reconciliación» dos soviéticos co escritor, ao que non lle perdoaban as súas críticas pola invasión de Checoslovaquia. Os soviéticos chegaran a alcumalo de «inimigo velenoso da Unión Soviética»!!!

Case cinco anos xustos despois, o 24 de decembro de 1982, Louis Aragon morría. Daquela, poucos días despois, no suplemento «Táboa redonda», de El Progreso, de Lugo, quen isto asina escribiu un pequeno artigo: «Aragon: ¿un poeta?», no que lembraba algunhas das súas múltiples imposturas, e me laiaba de que fose, aqueles días de decembro, glorificado por xentes que se denominaban de esquerda, socialistas e demócratas. Uns lembraron a súa postura (serodia) a favor da desestalinización. Outros, máis xenerosos, a súa repulsa á invasión de Checoslovaquia polas tropas do Pacto de Varsovia en 1968. Ninguén dos que falaron nos xornais españois, ningún daqueles que falaron eses días de Aragon e que se auto-denominaban demócratas e socialistas, dixo unha palabra dos seus apoios ás últimas invasións soviéticas (Polonia e Afganistán); non facía falta remitirse ao seu historial stalinista, nin falar das súas denuncias do POUM, dos socialfascistas e dos troskistas e outros elementos de esquerda, sempre axentes da CIA e do capitalismo; os insultos aos acusados nos Procesos de Moscova de 1937, aos acusados nos procesos que se realizaron a partir de 1948 nos países satélites da URSS, a súa defensa de Lyssenko, etc.: tiña o autor de La mise en mort todos os puntos gañados para entrar nunha nova Historia universal da infamia. E xa non lembro se alguén mencionou que había pouco máis dun ano fora condecorado, polo escuro (en todos os sentidos: política e moralmente) Mitterand coa Lexión de honra (Légion d’honneur). Evidentemente, a Aragon non se lle ocorreu, nin se lle pasou pola cabeza, en ningún momento, rexeitar tal honra. Mais aínda que a rexeitara, quizais cumpriría dicirmos o que dixo Erik Satie sobre non lembro quen a quen lle concederan o premio Goncourt: «O problema non é que o rexeite, ou non; o problema é que a súa obra sexa merecente de tal galardón». Velaí o verdadeiro problema dos galardóns, medallas, premios literarios e demais parvadas que  envolven a denominada «vida literaria».

Despois de morto o «poeta», o seu maior biógrafo, outro que tal bailaba, Pierre Daix, corrixiu a biografía que del fixera, Aragon, une vie à changer (Tallandier, 2005; a primeira edición publicáraa Éditions du Seuil, 1975) e puxo moitos puntos sobre is que esquecera (?) incluír na primeira edición da súa biografía –aínda vivía o poeta. Demostra Daix que Aragon mentiu moitas, demasiadas veces, e non só sobre a súa vida privada. Anos despois, Philippe Forest argallou unha nova biografía, de case 900 páxinas (notas á parte), nun formato de 18×22,50, que publicou Gallimard no 2015 e que se titula, simplemente: Aragon. Forest, en verdade acaba secuestrado polo obxecto do seu estudo, e aínda que clarifica moitas cousas, cando colle o seu biografado nun «renuncio», a postura de Forest é a de «pode ser verdade, pero pode ser mentira» etc. Por outra parte, dedícalle poucas páxinas ao último Aragon, ao que alguén denominou «mundanidade comunista» e o seu gusto polos rapaces novos. Como tampouco di nada do apoio do poeta comunista (sic) á invasión de Polonia e Afganistán por parte da defunta URSS.   

Volvendo ao meu artiguiño de El Progreso, digamos que o remataba dicindo: «Calemos: xuramos non falar nunca máis de Louis Aragon». Mais si falei del, en libros e nun artigo-recensión publicado en A Nosa Terra, no que e comentaba un libro que recollía os escritos do escritor desde o inicio da súa vida literaria até o seu abandono (en 1932) do surrealismo. Era este, dicía eu, un Aragón a descubrir. Penso que aínda continúa a selo.

Agora cumpridos os corenta anos daquel artiguiño, e da morte do escritor, volvemos a Aragon, para lembralo, e para traducir tres poemas seus: un da súa época surrealista, e dous da súa xeira comunista/stalinista.

OS INICIOS DO FUXITIVO

A Jacques Baron

Abandonei a esperanza a carón dun mecanismo de reloxaría
Cando o machado cortaba o derradeiro minuto
Hai unha gran multitude para esta execución capital
Os nenos empoleirados nas costas
Facían coa man sinais de alegría e de medo

Noutra rúa á beira do mar
A terra xiraba no ar do mar
Unha rapaza que cantaba unha cantinela
Amosaba a súa pel máis doce que a vida
Matábase severamente en todos os recantos
Cabalos evadidos nos ascensores
Rían como persoas humanas
Era un país de feridas no que sopraban ventos devoradores
As árbores rompíanse na man dos homes
Tanto o enervamento era xeral
Como de simples mistos
As xentes saían tranquilas das súas casas
Como podedes vestirvos cos traxes de onte
Poñede os vosos pianos no paseo á espera da choiva
É que morrer un día como hoxe non sería unha gran marabilla
A vida en que vivides velaí que se afasta
Pequeniña na lembranza
Pasádeme os prismáticos que miro unha última vez
A roupa que seca nas fiestras
Paraíso todo está dispersado É a hora
En que ninguén pode dicir xa o nome de quen o emociona
Até o recendo do serán finalmente que me é estraño
Como o papel de Armenia
Ou unha canción nova que todo o mundo xa coñece
Nada me ata aquí nin mesmo o futuro
Non naceu o obús que me podería deter
Que pequeno é o ceo ao acabar o día
Os seus horizontes son falsos as súas portas están condenadas
A lúa acredita en verdade que os cans a queren morder
Cazo as estrelas coa man
Moscas nocturnas non vos precipitedes sobre o meu corazón
Sempre me podedes berrar Firmes
Capitáns do costume e da noite
Escapo indefinidamente baixo o sombreiro do sol
Que nunca me espera nas miñas citas ilusorias

(de Les destinées de la poésie, 1925-1926)

DO POETA AO SEU PARTIDO

O meu Partido deume os ollos e a memoria

Nada sabía do que até un meniño sabe

Que fose o meu corazón tan francés e o meu sangue

Vermello Sabía só que a noite era negra

O meu partido deume os ollos e a memoria

O meu Partido deume o sentido da epopea

Vexo a Jeanne fiar e a Roland tocando o corno

É o tempo dos heroes que renace en Vercors

As máis simples verbas fan ruído de espadas

O meu Partido deume o sentido da epopea

O meu Partido deume as colores de Francia

Meu Partido meu Partido grazas polas túas leccións

E dende entón todo me retorna en cancións

A cólera e o amor a alegría e o sufrimento

O meu Partido deume as colores de Francia

(de La diane française,1944)

[Jeanne é Xoana de Arco; Roland, o da Chanson de Roland; Vercors: lugar de Francia en que a Resistencia era máis forte. En xullo-agosto de 1944 o asalto as posicións dos maquis por parte dos nazis saldouse coa morte de 639 combatentes e 201 civís.]

Gustaríame falar disto sen imaxes

Do que aconteceu dos amigos dos amores

Mostrar ese mundo e as súas faces

Na color dos anos vinte

E trazaría de novo o vello itinerario

Refeito con paciencia no pasado descrito

Os pasos reais que nos levaron

Dunha punta a outra de París

Dunha punta a outra da noite e de nós mesmos

Os ollos perdidos o corazón a bater a testa ardendo

Atrapados no noso sistema

Derrotados no noso propio xogo

Nós que diciamos en voz alta o que os outros calaron

A aldraxe para o sol e por lei o desafío

Opondo a inxuria á inxuria

E o soño ás filosofías

Universo furioso de palla e de palabras

Apenas podo desenredar o delirio e a vida

Só hai herbas loucas

No camiño que seguín

Volvo ver aquel tempo sen nada comprender

Para que non me queime a chama non ten obxecto

A lembranza só é unha cinza

Unha sombra no muro que me imita

Se viro os meus ollos cara a esas horas primeiras

Non recoñezo xa nos seus xestos dementes

No enlouquecemento das luces

Os que fomos nun momento

A pesar de todo o que veu nos separar

Oh meus amigos de entón é a vós que volvo ver

E na miña memoria que trema

Conservades os ollos de outrora

Coma un pan compartimos a nosa aurora

Foi en definitiva unha soberbia primavera

Todas as razóns todos os erros

Nada son meus amigos de antano

É preciso aceptar o que nos transfigura

Toda tormenta ten o seu tempo todo odio se extingue

O ceo sempre se fai puro de novo

Toda noite dá lugar á mañá

Mesmo se todo isto nos parece irrisorio

Un futuro que nace nos une para sempre

No que se contaran historias

Cheas do noso mes de maio

(de Le roman inachevé, 1956)

E, para rematarmos dunha vez por todas con Aragon, co Aragon stalinista e outras herbas posteriores, reproducimos un escrito aparecido en Le Monde o 11 de xaneiro de 1983 e que se pode considerar o único escrito surrealista que se publicou daquela sobre o «poeta» desaparecido.]

DEIXEMOS AS MOMIAS ENTERRAREN OS SEUS MORTOS

«Algunhas veces soñei cunha goma capaz de borrar a inmundicia humana.» É certamente tentador para enterrarmos o literato que saúdan á vez hoxe o tapir d’Ormesson[1] e «Moscova a chocha», retomar os propios termos de que se serviu Louis Aragon para «losquear» o cadáver de Anatole France, ese «execrábel histrión do espírito»[2]. Mais non abonda, para abater a súa memoria, lembrarmos unha historia aínda húmida do sangue vertido polos millóns vítimas das que apagou os berros coas súas afectadas cantinelas? Para que, outros tatexaron a gusto sobre ese «verme que á vez os vermes van posuír.» Interroguémonos, máis ben, sobre as razóns de tales cerimonias mediáticas, sobre a utilización que se fai desta «cousa» desde hai tanto tempo «putrefacta».

De inicio, polo PC F [Partido Comunista Francés]! Que golpe de sorte para o partido, que unha lenta hemorraxia deixou intelectualmente exsangüe, poder volver dourar o seu brasón, un pouco destinxido, celebrando a inquebrantábel fidelidade dun creador, dunha verdadeira gloria nacional, escritor considerábel senón considerado, xamais canso, malia a rima, de conxugar liberdade poética e policía política. Compréndese a emoción de Marchais: semellante ocasión non volverá presentarse de novo en moito tempo!

Mais a esquerda non comunista equivocaríase se se laiase. E non se laia, por outra parte. A ocasión fai o ladrón, di o proverbio. No caso Aragon, é o ladrón quen forneceu a ocasión. Non é, para todos os exclaustrados do marxismo, o que mellor podían soñar para exorcizar o espectro do compromiso político? Son lexión os que a súa adhesión ao partido conduciu a cubrir, nin máis nin menos que Aragon, algúns crimes políticos co púdico manto da «necesidade histórica». E ningún podía lanzar a pedra sobre o outro, por temor de ver como caía sobre el. Por sorte, aínda quedaba Aragon. Aragón o innomeábel, o réprobo das letras francesas. Só a súa morte podía permitir  estes intelectuais realizar esta proeza (tour de force): outorgarse unha boa consciencia disecando o caso dun dos seus que permaneceu «comunista» contra vento e marea, contra todo e contra todos; dar probas da súa nova amplitude de miras entoando a coro as loanzas do escritor incomparábel.

Só el, con efecto, terá o dubidoso privilexio de ir até o fin dunha elección dubidosa… Semellante obstinación non podía deixar de fascinar nunha época en que, para o intelectual, é de bo ton dubidar de todo, agás de si mesmo. Aragon? O a cabeza de turco, o repelente ideal, o «emblema dun fracaso desesperado», o do «escritor comprometido». Dada a infamia coa que se envurullou con gusto, que intelectual non podería parecer inmaculado e inzado de inocencia? E, sobre todo, o seu destino representa unha advertencia beneficiosa á atención dos inxenuos que, despois de outros mais de maneira diferente a eles, estarían aínda tentado de mesturar «literatura e política» en virtude dalgunha «filosofía do compromiso» desde hai moito tempo superada.

Sábese ben! Tal acoplamento só xera monstros. División do traballo obriga! Que o poeta continúe a deixar correr os seus dedos sobre as gaitas rústicas, pero que deixe aos políticos e aos ideólogos a tarefa ingrata de se emporcar as mans.

Deixemos, xa que logo, as momias enterraren o seu morto e falemos dos vivos. Porque para algúns o compromiso reviste un sentido completamente diferente a ese rebaixamento servil diante das «leis da historia» promulgadas polo secretario xeral de calquera organización política. Comprometerse non significa fatalmente enfeudarse a un partido para se endosar a librea de lacaio da pluma. Polo demais, os que hoxe fan profesión de «descompromiso» e, cada vez máis, do «descompromiso» unha profesión lucrativa, non teñen necesidade de xurar fidelidade a calquera ideoloxía de partido: eles son o partido da ideoloxía dominante.

E a todos estes que Aragon, ao morrer, acaba de render un derradeiro servizo. Se legou o seu despoxo político ao partido, ofreceu aos outros o reparto da súa obra de home de letras. Cadaquén tirou o seu proveito (y a trouvé son compte) e, como se di en Francia, as boas contas fan bos amigos.

Jean-Pierre Garnier, profesor da escola especial de arquitectura.

Louis Janover, colaborador da edición das obras de Marx na Bibliothèque de la Plèiade, autor de diversos libros sobre o surrealismo, movemento ao que pertenceu a finais dos anos 1950 e inicios dos 1960.

[1] Trátase de Jean d’Ormesson (1925-2017), autor de novelas como Au plaisir de Dieu, La gloire de l’Empire ou Histoire du juif errant, entre outras moitas, e dunha historia da literatura francesa. Foi secretario da Academia Francesa, director do xornal Le Figaro e compañeiro de Aragon na Lexión de honra. D’Ormesson considerábase un home de dereitas (gaullista pero de vocación europea) que fixera súas ideas de esquerda.

[2] Pode lerse no panfleto surrealista  Un cadáver, publicado co gallo da morte de Anatole France, o texto de Aragon: «Xa losqueou vostede un morto?». Censuraba especialmente «o literato que saúdan hoxe, á vez, o tapir Maurras e Moscova a chocha». Tradución galega do panfleto Un cadavre in Xesús González Gómez, Ecos da batalla cotiá (Declaracións políticas surrealistas), Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 2004, p. 47-50 e 157-160.