A nostalxia imperial en España, unha obsesión decimonónica

César Lorenzo Gil.

Na actualidade, tanto a historiografía menos rigorosa coma as narrativas históricas populares do nacionalismo español vive un evidente revival imperial. A contra-lenda negra gaña titulares e títulos nas librarías, espazo nos podcasts e nos paraninfos, importancia na axenda política dos tres partidos nacionalistas: PP, Cs e Vox; incluso o eco da nostalxia imperial contamina a visión de certa esquerda españolista que se deixa cegar e embobar pola atractiva conclusión deste enfoque particular sobre a Hispanidade.

Podemos tomar como exemplo a recente estrea do musical Malinche, de Nacho Cano, que converte a conquista de México nunha apoteose españolista onde un dos personaxes exclama: “¡Una nueva raza grande, libre y mágica!”. Esta obra recibiu un unánime pau da crítica: “Cano enloquece a la “España sin complejos” con una coreografía con sabor a Sábado noche y Mamachichos y un libreto infantiloide como las novelas de Arturo Pérez Reverte. Una lástima que no haya podido montar una pirámide azteca en la plaza de Colón. Es el colofón que se merece”, Peio H. Riaño. “Nacho Cano convierte la conquista de México en un sainete delirante”, Raquel Vidales. Pero o aplauso xeral da prensa madrileña (que maioritariamente é nacionalista española) e o apoio estratéxico e moi visible da presidenta da Comunidad de Madrid, Isabel Díaz Ayuso.

Evidentemente, a nostalxia imperial do século XXI non ansía recuperar dominios ultramarinos, só se conforma con manter a integridade peninsular, as illas e os enclaves africanos (isto último é moi relevante como veremos). O que quere é, xustamente, manter o imperialismo español a salvo do discurso antiimperialista; algo así como: Sempre houbo e haberá imperios, pero os malos eran os outros, o español foi bo é de se manter hoxe, o mundo sería máis habitable.

A fachada popular e populista é a obra de Nacho Cano, as series históricas da TVE, as cruces de Borgoña. Até hai xornalistas que cando cualifican un libro ou filme que falan sobre o imperialismo español desde o estranxeiro, sacan da manga unha calculadora de “lenda negra” para valorar se o produto é interesante ou non desde o punto de vista patriota.

O forro intelectual deste engado está deseñado en Oviedo, na escola de Gustavo Bueno, de onde parte a análise histórica sobre un período complexo e longo que as cabezas pensantes buenistas destilan en tres aspectos:

1. O Imperio español foi civilizador. Non chegou a América para unicamente extraer materias primas e man de obra (o famoso axioma “ouro e escravos”), senón que desenvolveu os territorios conquistados, liberou as poboacións indíxenas de autocracias asasinas e aumentou o nivel cultural e a integración social das colonias. As cidades máis importantes non eran as “españolas”, senón as americanas, que gozaron de moitos privilexios e puideron edificar universidades e outros centros de poder cultural e económico.
2. América non exerceu a autodeterminación tras as guerras de liberación do século XIX, senón que aquel conflito se fixo en contra do groso da poboación, comandado por unhas elites ao servizo doutros imperios (en especial o Reino Unido da Gran Bretaña) a quen entregaron as rédeas da economía e acabaron por sumir os países que dicían emancipar en colonias de Londres, cada vez máis desiguais e depauperadas, nunha caída cara á decadencia que aínda continúa na actualidade.
3. O imperialismo español foi o máis autocrítico de todos; contou cun amplo debate interno sobre o proceso de conquista e colonización do territorio máis extenso e poboado de todos os conquistados e colonizados na historia do mundo. E foi exitoso, afirman, porque non se baseou no poder absoluto, senón nun complexo sistema legal e comercial no que gañaron americanos e españois.

Na historia de España houbo outros momentos nos que o imperialismo se reivindicou tamén. Obviamente, o falanxismo converteu a experiencia imperial nun dos eixos do seu nacionalcatolicismo, pero foi durante a I Restauración Borbónica que se viviu o gran momento de orgullo hispánico planetario. Como ben explica Miguel Anxo Murado no seu imprescindible La invención del pasado, non foi até a época de Cánovas del Castillo que a España lle interesou a figura de Cristovo Colón. E se o fixo foi porque nas voltas do 1892 (cuarto centenario da chegada do xenovés ao Caribe), parecía que ían ser os Estados Unidos quen o ían converter nun dos seus símbolos nacionais (un dos motivos, conta Murado, tivo a ver coa crecente influencia da colonia italiana, en concreto xenovesa, que emigrou aos EUA nas últimas décadas desa centuria), e de feito, aínda hoxe o Colombus Day é festivo, feriado que naceu, xustamente, para homenaxear un ano despois o grupo de emigrantes italianos asasinados en Nova Orleans no 1891 durante un linchamento.

E foi nese final do século XIX onde realmente se fraguou a nostalxia imperial que agora goza de tanta saúde. Non é ningún achado afirmar que a España actual, malia o relato da nación milenaria, é unha creación decimonónica. Como ocorre coa maior parte dos nacionalismos, é neses anos cando se ergue o retrato dun Estado-nación que precisa reivindicarse xusto no momento no que perde toda a influencia internacional.

Os historiadores románticos compoñen os manuais básicos onde se evoca a grandeza perdida, o Imperio onde non se puña o sol, só uns poucos anos despois da perda da gran parte dos territorios americanos. Este discurso imperial contemporáneo estaba afastado do que protagonizara a actuación propia do deseño deste no tempo dos Habsburgo. Principalmente porque a monarquía dos Austrias era composta, non só no tocante á relación entre as antigas coroas de Castela e Aragón (tamén Portugal nos cincuenta anos de dominio español), senón na disposición das novas colonias en vicerreinados ou a división de funcións administrativas entre cidades como Madrid (capital política) e Sevilla (capital comercial).

Os efectos desa nostalxia decimonónica foron evidentes. No plano cultural a perda das derradeiras colonias coincidiu coa eclosión do nacionalismo vasco e catalán, principalmente, o que provocou un efecto defensivo evidente que consolidou a idea de que España era unha creación de Castela, que só os casteláns podían herdar a grandeza do pasado. Velaí os presupostos literarios da Xeración do 98, pero tamén a maneira de subliñar os feitos históricos casteláns até o punto de que se agocharon a Coroa de Aragón (que non era precisamente unha potencia menor na Europa medieval) e Al-Andalus. Castela fagocitou a León (e con ela a memoria do Reino Galaico) e, no nome do liberalismo, cambiou o protofederalismo monárquico dos foros e reinos por un centralismo ríxido que se fixo tan forte que foi quen de retorcer o sentido do actual Estado das Autonomías ao punto de que unha das comunidades autónomas máis beneficiadas é, xustamente, a que acolle a capital do Estado, Madrid.

O imperialismo decimonónico tamén tivo outra consecuencia, en relación ao contexto da época: o desexo de reeditar unha epopea colonizadora. Non foi unicamente cousa de España estender as fronteiras aos territorios africanos, pero só tendo en conta o calado do ideario imperialista se concibe a carnizaría case sempre estéril en termos políticos e económicos que provocou a guerra discontinua en Marrocos. E o sangue de Marrocos é fundamental para entender o século XX español: a importancia do xenocidio na formación dos “xenerais de África”, que diría Vítor Vaqueiro, responsables do golpe de Estado do 1936, as contradicións entre o abandono do Sáhara Occidental á súa sorte e a obsesión por conservar as prazas de Ceuta e Melilla, enclaves claramente coloniais e exóticos no contexto mundial de hoxe en día.

O século XIX non só é a orixe dese molde imperialista onde o nacionalismo español remolla os seus pés de barro, senón que é fácil detectar que foi nese período de profunda convulsión sociopolítica cando se fraguou a esencia dun Estado que en factores como a Monarquía, a Xudicatura ou o Exército aínda garda moitos xeitos da súa fasquía orixinal.